Samba. Caipirinha. Voorvechter van digitale rechten. Carnaval. String bikini’s.

Welk woord hoort niet thuis in dit rijtje? De meeste mensen zouden ongetwijfeld als antwoord op de bovenstaande vraag optie drie aankruisen: voorvechter van de digitale rechten. Toch is Brazilië, samen met Duitsland, een van de weinige landen waar de maatschappij en masse in beweging is gekomen naar aanleiding van de onthullingen van Edward Snowden. Waarom raken de excessieve surveillancepraktijken van de NSA zo’n gevoelige snaar in dit land? Ik heb in december drie weken doorgebracht in Rio de Janeiro en in de gesprekken die ik voerde met verschillende onderzoekers, beleidsmakers en activisten over deze kwestie kwamen drie thema’s herhaaldelijk terug.

Historische wortels

Allereerst de felheid waarmee Brazilië opkomt voor het belang van digitale rechten en privacy. De sterke weerstand heeft deels historische wortels. Van 1964 tot 1985 werd Brazilië geregeerd door een militaire dictatuur. Er was veel censuur en vrijheid van meningsuiting bestond nauwelijks. Tijdens de militaire dictatuur is er in Brazilië een actieve ‘civil society’ ontstaan, die een voortrekkersrol vervulde bij de democratische revolutie. Uit de protesten tegen de lokale politieke misstanden die in juni vorig jaar hun hoogtepunt bereikten, valt af te leiden dat de Brazilianen nog steeds bereid zijn de straat op te gaan. Het stoppen van de surveillancepraktijken van de VS is geen speerpunt in de Braziliaanse protestbeweging, maar blijkt wel een van de weinige thema’s waar demonstranten en politici het met elkaar eens worden: surveillance van Braziliaanse burgers door de NSA is niet acceptabel.

Verschil met Europa

Een tweede thema dat voortdurend terugkwam in de gesprekken die ik voerde, betreft de verschillen in de manier waarop Brazilië en EU-landen het privacydebat aangaan. Braziliaanse burgers kwamen in beweging en verzetten zich samen met politici fel tegen Amerikaanse (digitale) spionagepraktijken. Dit in tegenstelling tot veel Europese landen, waar de reactie zowel door burgers als door politici veel gematigder is (en samenwerking tussen deze twee groepen minder voorkomt). De huidige presidente Dilma Rousseff nam het voortouw in het uiten van kritiek. Op 24 september 2013 sprak ze bij de Algemene Vergadering van de VN over het belang van netneutraliteit, bescherming van internetgebruikers en de noodzaak van het creëren van multilaterale mechanismes die reguleren hoe overheden omgaan met het internet. In deze speech haalde ze ook flink uit naar de spreker die na haar het podium ging bestijgen, president Obama. Het was een van meest directe internationale diplomatieke aanvallen op Obama en het surveillanceprogramma van de NSA.

De woede waarmee presidente Roussef haar boodschap, en die van haar burgers, overbracht bij de VN komt deels voort uit haar persoonlijke geschiedenis. Zij is tijdens de militaire dictatuur meerdere malen opgepakt en gemarteld vanwege haar lidmaatschap van een linkse verzetsgroep, en heeft aan den lijve ondervonden waar overmatige surveillance en informatie in de handen van een verkeerd regime toe kunnen leiden.

Geen perfect plaatje

Gelijktijdig werd me door verscheidene Braziliaanse digitale-rechtenexperts verteld dat we Brazilië niet moeten idealiseren. Want hoewel er enerzijds harde woorden gewisseld worden met de Amerikanen over NSA-surveillance, beperkt de Braziliaanse overheid zelf ook de online vrijheid van meningsuiting, door middel van cybercrime- en auteursrechtwetten. De geschiedenis heeft een duidelijke stempel gedrukt op de Braziliaanse maatschappij waardoor ze, wellicht net als de Duitse, erg gevoelig is voor afluisterpraktijken, maar voornamelijk wanneer deze van buitenaf komen. Over het afluisteren van eigen burgers wordt niet gerept door politici. De Braziliaanse ‘civil society’ maakt wel zaak van de beperkingen op digitale burgerrechten door haar eigen overheid, maar het is ook in het ‘tropische paradijs’ geen perfect plaatje wat betreft digitale rechten. Een belangrijke les die wel getrokken kan worden uit de Braziliaanse aanpak is de kracht, en de belangrijke rol, van bezorgde burgers in het beïnvloeden van een debat dat iedereen raakt.