Tijdens de speciale, tiende editie van de Big Brother Awards, gaf Hans de Zwart deze speech in de grote zaal van de Stadsschouwburg in Amsterdam.

“Goedenavond. Ik wil het met jullie hebben over controle, diversiteit en vrijheid.

Uber en ‘god view’

En ik wil daarbij beginnen met Uber, de taxi-dienst uit Silicon Valley. Met een simpele druk op de knop in de Uber app roep je een auto op, bestuurd door een semi-amateur die de dienst gebruikt om wat bij te verdienen.

Tijdens dit ‘Chicago launch dinner’ liet de CEO van Uber de aanwezigen zien dat Uber kon volgen waar de auteur Peter Sims op dat moment in een Uber taxi zat en welke kant hij op ging. Het bleek snel daarna dat Uber voor intern gebruik een interface heeft waarmee ze in realtime alle uber klanten en alle uber auto’s kunnen volgen.

Uber heeft een naam voor die interface… ‘god view’.

Iedereen die weleens met ‘brogrammers’ heeft gewerkt weet dat ‘god view’ het type hyperbool is dat bij deze cultuur hoort. We hoeven ons dan ook geen zorgen te maken over de aanwezigheid van een plaatje van ‘Dr. Evil’ of het geluidseffect ‘Straight Cash Homey’ in de broncode van ‘god view’. Dat hoort er gewoon bij.

Controle en maakbaarheid

Toch vind ik dat we er niet zo snel overheen moeten stappen. ‘God view’ is een mooie metafoor voor wat commerciële informatie-monopolisten en de meeste overheden aan het doen zijn: zoveel mogelijk data verzamelen (‘big’ of niet) en daarmee proberen de wereld naar hun hand te zetten.

Het is het business-model van een bedrijf als Google (probeer je even een god-view interface voor Larry en Sergey voor te stellen), het is de ideologie achter het ‘smart city’ denken, maar het is ook de intentie van veel van de prijswinnaars van de Big Brother Awards in de afgelopen jaren. We hebben eerder op de avond gezien hoe sinds het begin van deze eeuw alle aspecten van ons dagelijks leven in een rap tempo aan het digitaliseren zijn. Dat brengt bedrijven en overheden in de positie dat ze ons kunnen meten, begrijpen, controleren en bijsturen. Dit is dan ook de kern van de publiek-private politieke filosofie van serial-winner Ivo Opstelten.

Op zich is het logisch dat de staat probeert grip te krijgen op haar burgers. James Scott noemt dit het vergroten van de ‘legibility’, oftewel: leesbaarheid. Het voorbeeld dat Scott daar onder andere voor gebruikt is het wetenschappelijk bosbeheer. Om de waarde te kunnen bepalen van een bos is het een stuk makkelijker als er maar één soort boom op vaste afstanden van elkaar geplant wordt. Dat leidt echter tot kwetsbare monoculturen. De diversiteit wordt door de staat de wereld uitgezogen zodat we zaken makkelijker in hokjes kunnen plaatsen.

Het gaat daarbij om steeds meer controle. En uiteindelijk gaat het uiteraard om macht.

Een verbreding

Er is één persoon die achter de knoppen van dit machtsapparaat heeft gezeten en heel bewust heeft besloten om ervan weg te stappen.

Edward Snowden.

Zijn moedige daad en persoonlijke offer hebben het maatschappelijk debat rondom dit onderwerp gekanteld.

Er ontstaat nu bijvoorbeeld opeens een markt voor allerlei privacy producten.

‘The Affair’ heeft een kledinglijn uitgebracht met ‘unpocket stealth technology’ waardoor je je telefoon of paspoort in een speciaal zakje kunt doen die GSM, GPS, Wifi en RFID signalen blokkeert. Zo word je onzichtbaar voor Big Brother, “Inspired by Orwell’s fiction. Built for the Post-Snowden reality”.

Die ‘Post-Snowden reality’ heeft ervoor gezorgd dat de beweging waarin Bits of Freedom al jaren voorop probeert te lopen veel breder is geworden. Opeens hebben we nieuwe bondgenoten. De digitale burgerrechten monocultuur is aan het diversifiëren.

Zo hebben Maurits Martijn en Dimitri Tokmetzis het afgelopen jaar voor De Correspondent een aantal baanbrekende stukken gemaakt rondom dit thema. Dimitri kreeg van mijn collega Ton Siedsma een week aan communicatie-metadata en schreef op basis daarvan een ontluisterend portret van Ton. We hebben door dat artikel nu een doorslaggevend argument tegen de overheid die in de discussie rondom de bewaarplicht of de wet op de geheime diensten zegt dat het ‘niet om de inhoud, maar slechts om metadata’ gaat.

WORM, het Rotterdamse instituut voor ‘Avantgardistische Recreatie’, heeft dit jaar Apple op artistieke wijze in een tribunaal aangeklaagd wegens privacyschendingen, censuur, uitbuiting en belastingontwijking. Met hun Superglue project hebben ze een persoonlijke webserver ontwikkelt waarmee iedereen zijn eigen website kan hosten en niet meer afhankelijk is van de ‘cloud’. Superglue is een voorbeeld van het type oplossing waar wij als burgers meer voor zouden moeten kiezen: vrije software die door zijn gedistribueerde implementatie diversificerend in plaats van centraliserend werkt. Aral Balkan gaat jullie daar zo meteen meer over vertellen.

Het Utrechtse digitale cultuur en innovatie collectief, SETUP, koos sousveillance als jaarthema en organiseerde de ‘summer of sousvivalism’ met een verkenning van metaforen voor surveillance, een privacy rede en de nu al legendarische knuffeldrones.

Onze vrijwilligers Douwe Schmidt en Xander Bouwman hebben samen met 70 andere vrijwillige experts in 16 Privacy Café’s meer dan 400 mensen geholpen met het beveiligen van hun communicatie. De Correspondent, WORM en SETUP hebben alle drie ook één of meerdere Privacy Café’s georganiseerd. We merken daarbij steeds dat hele gewone mensen willen weten hoe ze hun privé communicatie privé kunnen houden. Het publiek van de café’s is bijzonder divers: de oudste bezoeker was 92 en de jongste was 6 jaar oud.

Ook de Stadsschouwburg, tot slot, zag het meteen zitten om een avond over privacy in deze fantastische zaal te faciliteren. Waarvoor onze dank.

Kunst en diversiteit

Het is geen toeval dat we deze avond hebben georganiseerd in dit bastion van de kunst en dat het programma barst van de artiesten. Mijn persoonlijke held McLuhan zag kunstenaars als profeten. De kunst fungeert volgens hem als een soort radar en stelt ons in staat om sociaal-maatschappelijke problemen ruim voordat ze ontstaan te zien en aan te pakken.

Kunstenaars weten ook als geen ander dat ze een privé ruimte nodig hebben om veilig te experimenteren, om risico’s te nemen en om grenzen te verkennen. De Amerikaanse stand-up komiek Chris Rock beschrijft bijvoorbeeld hoe moeilijk het is om een stand-up programma te maken nu elke try-out wordt bevolkt door mensen die met hun telefoon aan het filmen zijn. Je weet pas dat een grap te ver gaat nadat je hem hebt gemaakt, maar tegenwoordig staat zo’n grap meteen op YouTube.

Je moet fouten maken om te kunnen leren. En zonder het vermogen om te leren is er geen vrijheid. Dat is ook waarom de ontwikkelingen op onze ‘Big Brother Award-winning’ scholen zo zorgelijk zijn. In plaats van een omgeving te creëren waar kinderen veilig kunnen experimenteren en fouten kunnen maken, worden kinderen van jongs af aan gemonitord en gespiegeld aan voorgekookte normen. Elk kind moet hetzelfde zijn, want anders is de effectiviteit van de school slecht te meten.

Laten we er dus samen voor zorgen dat we fouten kunnen blijven maken en dat we onszelf kunnen zijn. Laten we de diversiteit, nodig voor echte vrijheid, stimuleren en vieren.

Dank voor jullie aandacht, hopelijk kunnen we op jullie blijven rekenen in de strijd om privacy, diversiteit en dus vrijheid.”