De Tweede Kamer sprak vlak voor het kerstreces over het voorstel voor een nieuwe wet voor de geheime diensten. Er vond een gesprek plaats met de toezichthouder op de geheime diensten, er was een besloten sessie met de diensten zelf en er vond een hoorzitting plaats met verschillende experts en marktpartijen. Eén ding werd duidelijk: er is veel kritiek op de wet en verschillende Kamerfracties hebben nog heel veel vragen. Wat gaat de regering met deze kritiek en vragen doen?

Toezichthouder
De toezichthouder op de geheime diensten, de CTIVD, kwam eind vorig jaar met een uitgebreide zienswijze op het wetsvoorstel. De CTIVD legt hierin pijnlijk bloot dat enkele essentiële waarborgen – zoals databeperking en een zorgplicht voor de kwaliteit van data-analyses – in het huidige wetsvoorstel ontbreken. Ook oordeelt de CTIVD dat het toezicht op de diensten nog flink verbeterd moet worden wil het effectief zijn.

De zienswijze bevat daarom enkele aanbevelingen om de wet op deze punten te verbeteren. Het overnemen van deze aanbevelingen zou een stap in de goede richting zijn, maar voorkomt helaas niet dat de diensten straks de communicatie van grote groepen onschuldige burgers kunnen tappen.

De CTIVD heeft haar zienswijze nader toegelicht aan de commissie van Binnenlandse Zaken van de Tweede Kamer. Zie ook de schriftelijke toelichting en Q&A van de CTIVD.

Hoorzitting
Tijdens de hoorzitting met experts en bedrijven werd er door een breed scala aan organisaties scherpe kritiek geleverd. In een vurig pleidooi bekritiseerde de vicevoorzitter van de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) de plannen van het kabinet voor een sleepnet, het hacken van derden en de uitwisseling van gegevens met buitenlandse diensten. Geheel terecht noemde hij het gebruik van de term “onderzoeksopdrachtgerichte interceptie” voor het sleepnet het eufemisme van het jaar.

In een uitgebreide schriftelijke reactie zet de AP verder uiteen waarom de noodzaak van de voorgestelde bevoegdheden nog onvoldoende onderbouwd is; de bevoegdheden onvoldoende kenbaar en voorzienbaar zijn voor burgers; de waarborgen bij de inzet van de bevoegdheden onvoldoende zijn; en daadwerkelijk onafhankelijk en effectief toezicht momenteel nog ontbreekt.

Namens de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleids wees Dennis Broeders onder andere op het gevaar van chilling effects als gevolg van de voorgestelde uitbreiding van de bevoegdheden. Dit is het fenomeen dat burgers zich anders gaan gedragen en wel twee keer nadenken voordat ze iets doen of zeggen als ze zich voortdurend gevolgd en bekeken voelen. Onze vrijheid wordt hierdoor ingeperkt. En namens een grote groep onderzoekers ging hoogleraar informatierecht Nico van Eijk onder andere in op de gebreken in het voorgestelde toezichtstelsel en het gebrek aan transparantie.

De aanwezige bedrijven waren ook kritisch. Niet alleen over de impact die het sleepnet heeft op hun bedrijfsprocessen, maar ook op hun gebruikers. Zo sprak Microsoft zich duidelijk uit tegen invoering van het sleepnet. “[O]ngerichte verzameling van gegevens is disproportioneel en schaadt de privacy van gebruikers en het vertrouwen in onze technologie”, aldus Microsoft.

Vragen en amendementen Kamer
Naar aanleiding van alle gesprekken heeft de Tweede Kamer een hele waslijst (ruim 52 pagina’s) aan vragen gesteld aan de regering Vooral D66, de SP, GroenLinks en de ChristenUnie zijn kritisch, maar ook de PvdA, VVD, SGP en het CDA hebben vragen ingediend. Veel vragen gaan over de ongerichtheid van het sleepnet (o.a. wat valt er onder een ‘onderzoeksopdracht’, wat en hoeveel kan er nu concreet getapt worden en hoe vindt databeperking plaats?), de relevantie en bewaartermijn van de verzamelde gegevens, de kwaliteit van de data-analyses en het toezicht op de diensten.

D66 is tot nu toe de enige partij die al amendementen heeft ingediend. Een deel van deze amendementen is een uitwerking van de aanbevelingen van de CTIVD. Uit de ingediende vragen lijkt er voor de aanbevelingen van de CTIVD brede steun in de Kamer te zijn, maar veel zal afhangen van de bereidheid van de coalitiepartijen VVD en PvdA om de aanbevelingen van de CTIVD over te nemen.

Het is opvallend dat de overige Kamerfracties geen enkele schriftelijke vragen hebben ingediend. Hoe zij tegen dit voorstel aankijken is daardoor onduidelijk.

Wat nu?
De regering is nu aan zet om op de ingediende vragen, opmerkingen en amendementen te reageren. Zodra de reactie binnen is, kan de Tweede Kamer nadere vragen stellen en waar nodig amendementen indienen. Vervolgens vindt er nog een mondeling overleg plaats in de Tweede Kamer en zal er over de wet en de amendementen gestemd worden.

We verwachten dat de regering snel na het kerstreces met haar schriftelijke reactie (‘Nota naar aanleiding van het verslag’) komt. We houden de ontwikkelingen nauw in de gaten en zullen alles op alles zetten om ervoor te zorgen dat de communicatie van onschuldige burgers niet massaal in een sleepnet van de geheime diensten kan komen.

Overige documenten

• Wetsvoorstel, toelichting, vragen en opmerkingen Tweede Kamer (Verslag), amendementen D66 en overige ingediende stukken: hier.
• Position papers van genodigden hoorzitting: hier.

Update: ‘Rapport van Verslag’ gecorrigeerd naar ‘Nota naar aanleiding van het verslag’