Gisteren oordeelde de rechter dat de Nederlandse geheime diensten niet hoeven te controleren of de gegevens die ze van de Amerikaanse (NSA) of Britse (GCHQ) geheime diensten ontvangen, in overeenstemming met toepasselijke grondrechten zijn verzameld. Deze uitspraak van het Hof Den Haag in de zaak “Burgers tegen Plasterk” is op z’n zachtst gezegd teleurstellend.

Buitenlandse diensten hebben vrij spel
Zolang buitenlandse diensten niet op Nederlands grondgebied opereren, kunnen ze rustig gegevens over Nederlanders verzamelen. Ze hoeven zich, volgens de rechter, niet aan de Nederlandse wet te houden of verantwoording af te leggen aan onze toezichthouder of volksvertegenwoordiging. Het is dus goed mogelijk dat zij informatie over burgers in Nederland verzamelen wat de Nederlandse diensten helemaal niet mogen. Zelfs al houden buitenlandse diensten zich aan hun eigen lokale wetten dan kan dit nog steeds leiden tot ongeoorloofde inbreuken op de rechten van Nederlanders.

Sinds de Snowden-onthulllingen weten we in ieder geval dat de Amerikaanse en Britse geheime diensten op ongeëvenaarde schaal en ongerichte wijze de communicatie van miljoenen mensen hebben onderschept. Als de Nederlandse diensten op vergelijkbare wijze zouden opereren zou het land te klein zijn. Maar wat nu als de Nederlandse geheime diensten inlichtingen ontvangen van de buitenlandse diensten, moet er dan nog actief gekeken worden of die informatie naar Nederlandse maatstaven op geoorloofde wijze verkregen is? Je zou denken van wel, maar de rechter ziet dit toch anders.

Blind vertrouwen boven voldoende controle
Het is algemeen bekend dat de Nederlandse geheime diensten samenwerken met buitenlandse diensten. Maar wat we niet weten, is wat ze precies met elkaar uitwisselen en hoe ze deze informatie verzamelen: dat vindt immers in het geheim plaats. Ook de diensten zelf weten vaak niet goed hoe buitenlandse diensten aan hun informatie komen.

Dit maakt het ontzettend lastig om misstanden te achterhalen en in de rechtbank aan de kaak te stellen. Want hoe toon je aan dat de diensten in strijd met de wet handelen bij gebruik van inlichtingen van buitenlandse diensten? Dat is een verdomd lastige zaak en wordt in deze uitspraak bevestigd. De partijen die deze zaak zijn gestart krijgen nul op het rekest van de rechter omdat ze, kort gezegd, niet hebben aangetoond dat de NSA en GCHQ op ongeoorloofde wijze inlichtingen hebben verkregen of hiertoe de mogelijkheid hadden.

De rechter stelt in de uitspraak van vandaag het veronderstelde ‘vertrouwen’ in de werkwijze van de Amerikaanse en Britse geheime diensten boven voldoende controle op de samenwerking met deze diensten. Ze krijgen het voordeel van de twijfel. Dat is na de Snowden-onthulllingen toch wel een zeer opmerkelijke conclusie.

Omkering bewijslast
Dat de Nederlandse geheime diensten samenwerken met buitenlandse diensten is in principe geen probleem. Maar dan moeten ze wel kunnen aantonen dat dit op een geoorloofde wijze gebeurt. Er simpelweg op vertrouwen dat dit wel het geval zal zijn, is echt onvoldoende. We mogen op z’n minst verwachten dat de Nederlandse geheime diensten proactief verantwoording afleggen dat de inlichtingen die ze van buitenlandse diensten ontvangen, verkregen zijn op een wijze die naar Nederlandse maatstaven door de beugel kan. De bewijslast moet bij de diensten liggen, niet bij bezorgde burgers. Alleen dan is effectief toezicht op internationale gegevensuitwisseling mogelijk.

De advocaten van de partijen die deze zaak tegen de Staat hebben aangespannen, hebben al aangegeven dat ze zich niet neerleggen bij deze uitspraak en naar de Hoge Raad stappen.

Nieuwe wet, nieuwe kansen?
Deze rechtszaak gaat over de huidige wet voor de geheime diensten. De Eerste Kamer buigt zich momenteel over een voorstel die deze wet compleet vervangt. Op het punt van de internationale samenwerking bevat de nieuwe wet wel wat verbeteringen, maar er blijft nog steeds veel te veel ruimte voor de diensten om aan de haal te gaan met inlichtingen uit het buitenland. Het is nu aan een scherpe Eerste Kamer of de Hoge Raad om de teugels aan te trekken. Want zonder verantwoording en effectief toezicht is er ook geen vertrouwen.