Tijdens het documentairefilmfestival IDFA is er de interactieve expositie Uncharted Rituals, waarin de "rituele dans tussen mens en technologie" centraal staat. Eén van de projecten gaat over news en fake news en het onderscheid daartussen.

Je filter op het nieuws

Wat weet je eigenlijk van wat er gaande is in Syrië? Waar draait het conflict om? Sinds wanneer bestaat het conflict en wie zijn de belangrijkste spelers? Welke belangen en andere landen spelen een rol? En ook geen onbelangrijke vraag: hoeveel van dat wat je denkt te weten reflecteert de situatie in haar volledige complexiteit?

Grote kans dat je mening berust op de informatie die je bewust of onbewust tot je neemt via sociale media. Maar hoe objectief is dat beeld? Hoe bepaal je welke personen of organisaties je wilt volgen? Met andere woorden: waarom geloof je wat je gelooft? Dat is de centrale vraag in de installatie I Swear To Tell The Truth van de makers Anagram in de tentoonstelling Uncharted Rituals, onderdeel van het rand­programma van IDFA.

I Swear To Tell The Truth

Met een koptelefoon op word je door een aantal experts rondgeleid door SyriëI Swear to Tell the Truth kun je tijdens IDFA in Amsterdam beleven. Zo vertelt cognitief psycholoog Tom Stafford over het fenomeen “confirmation bias”. Wie eenmaal een bepaald verhaal zich eigen heeft gemaakt, laat zich nog maar moeilijk overtuigen van het tegendeel. Eenmaal overtuigd van de ene waarheid like je alleen nog maar soortgelijke waarheden. En dat wordt dan weer door sociale media beantwoord met nog meer nieuws vanuit hetzelfde gezichtspunt. Iets dat afwijkt, kan niet kloppen. Het fenomeen dat ook bekend staat als de filter bubble. Deze problematiek is op zichzelf niet nieuw, maar het internet heeft er wel een nieuwe draai aan gegeven.

Het nieuws reguleren

Bedrijven, overheden, de kerk: er zijn altijd al externe partijen geweest die jouw blik op de wereld probeerden te beïnvloeden. De meer traditionele benadering draait erom je bepaalde informatie te onthouden. Wanneer we denken aan landen waar de burger weinig vrijheid kent, denken we vaak aan landen waar de overheid direct of indirect de baas is over de media. Alleen dat wat de goedkeuring van de overheid kan wegdragen wordt via de media verspreid. Alle andere berichten worden verwijderd of de toegang ertoe wordt geblokkeerd. Ouderwetse censuur dus. In sommige landen is dat de realiteit, denk maar aan de ”Great Firewall of China”. Het Chinese internet is onvergelijkbaar met het internet dat wij kennen.

Overigens is censuur altijd een stuk geraffineerder. Ook in China worden lang niet alle kritische berichten verwijderd. Dat zou contraproductief zijn: het volk zou het gevoel kunnen krijgen dat bepaalde gezichtspunten niet getolereerd worden. Ongewenst, want dat is op zichzelf potentieel een voedingsbodem voor onrust. De Chinese leiders zien daarom welbewust sommige kritische geluiden door de vingers – zo lang ze maar niet viral gaan.

De aandacht domineren

Maar zo’n stevige greep op de media is niet voor alle machtshebbers weggelegd. Dat lukt alleen de machtshebbers die al in een vroeg stadium de potentie van het internet doorzagen en in staat waren om de architectuur van het nationale internet voor een groot deel te centraliseren. De meeste machtshebbers zitten niet in die “luxepositie” en moeten noodgedwongen het volk op een andere manier onder de duim houden. Zij grijpen naar op het eerste gezicht subtielere middelen: niet het reguleren van de beschikbaarheid van het nieuws, maar het domineren of verstoren van de aandacht van de burgers.

Daar hebben we allemaal al ervaring mee. Er is niet voor niets een levendige markt voor zelfhulpboeken die de lezer leren omgaan met grote hoeveelheden informatie en impulsen. In je timeline vind je – hoe ironisch – steeds vaker berichten van mensen die de timeline als time sink bekritiseren. Teveel berichtjes vragen onze aandacht en we hebben zeker niet de tijd om elke tweet die voorbij komt te onderzoeken op waarheid. Voor zover je dat al zou kunnen.

Verloren in een brei van berichten

Daarnaast is ons medialandschap dankzij het internet enorm veel diverser geworden. Het is niet langer een kwestie van een keuze maken tussen welke van de vijf kranten ideologisch gezien het best bij jou past. Informatie publiceren op het internet kost vrijwel niets, en als je het een beetje goed doet kun je er nog aan verdienen ook. Dit alles leidt tot een pluriformiteit aan platforms en perspectieven, maar betekent ook een toegenomen rol voor de lezer, die steeds vaker het onderscheid moet maken tussen nieuws en fake news.

En van deze situatie maken moderne machtshebbers goed gebruik. Als je er maar voor zorgt dat er genoeg andere en ook onjuiste informatie wordt gedeeld, weet niemand meer welke informatie nog wel betrouwbaar is. Je krijgt niet elk stukje te zien en van dat wat je wel ziet weet je niet wat het waard is. Elke bron van nieuws wordt in twijfel getrokken. Effectief gezien gaat het verhaal van de activist verloren in een brei van berichten. En daarmee trekken machthebbers aan het langste eind.

Welk verhaal is nog het ware?

Dat brengt nieuwe uitdagingen voor de moderne rebel. Niet langer het omzeilen van een blokkade is het grote probleem, maar ervoor zorgen dat jouw verhaal zowel in beeld komt áls betrouwbaar wordt gevonden. Want hoe kom je in iemands filter bubble en hoe bewijs je dat jouw verhaal geen propaganda is?

I Swear To Tell The TruthHier vind je de programmering van Unchartered Rituals adresseert een hyperactueel thema, waar we met z’n allen, geheel ongemerkt, dagelijks mee te maken hebben. En het onderwerp is des te interessanter, gegeven het type film waar het hele filmfestival om draait: de documentaire. Want elke documentaire is ook maar een waarheid.

Dit artikel verscheen gelijktijdig in De Filmkrant.