De ontwerper van technologie heeft impact op de vrijheid van de gebruiker van die technologie. Dat betekent ook dat vrijheid een ontwerpkeuze kan zijn.

Technologie als verlengstuk van de mens

Als soldaat in een loopgraaf in de Eerste Wereldoorlog kon je eigenlijk alleen vertrouwen op je eigen sensoren: je oren, je neus, je ogen. In de herrie en de rook van geweren met lange lopen waren de zeppelins van de tegenstander een onzichtbaar en angstaanjagend wapen. En dus bedacht een slimmerik een “smart ear”: een grote hoornHet bepalen van de bron van het geluid door "acoustic location" zodat je met oren het geluid van over een grotere afstandTechnology is the extension of man, zoals mediafilosoof McLuhan al eens zei kon horen. Het maakte het mogelijk om de komst van zeppelins al in een vroeg stadium te detecteren. Met meerdere “smart ears” op strategische locaties kon men zelfs de richting en snelheid van zeppelins bepalen. Tegenwoordig gebruiken we nog steeds Grutte EarenIndrukwekkende schotels in een oerhollands landschap: met gigantische schotels luistert onze geheime dienst vanuit Burum naar radio­signalen vanaf de evenaar.

Architectuur stuurt de mens

Wie net geland is op Schiphol staat het liefst al op uit zijn stoel nog voordat het lampje van de gordel uit is. Vanaf de gate loop je door naar de bagageband, waar het lange wachten op je koffer begint. Voor veel mensen een moment van frustratie: liever duik je je bed in of pak je een koud biertje uit je koelkast. Die frustratie bederft het plezier van je reis of zorgt voor een opstootje bij de bagageband. De ontwerpers van luchthavensEen idee van Lessig: architectuur stuurt de mens zijn zich daarvan bewust en houden de passagier daarom bezig door de afstand tussen gate en bagageband kunstmatig lang te maken. Hoe langer de passagier onderweg is, des te minder tijd men bij de bagageband hoeft te wachten en gefrustreerd kan raken. Kortom, met de bouw stuur je het gedrag van de mens.

Technologie heeft impact op onze vrijheid

Soms is die impact goed voelbaar, maar zelden transparant. Als je die huurauto niet mag meenemen omdat de computer vaststelt dat je in het verkeerde postcodegebied woont, zijn de keuzes van de ontwerper van het systeem meteen voelbaar. Maar veel vaker is dat minder tastbaar en nog minder transparant. Want waarom geeft Google Maps je een route linksom in plaats van rechtsom? Is dat een gevolg van het straten­patroon in combinatie met het algoritme? Of heeft Google in de gaten dat die andere route veel drukker en dus langzamer is? Of hebben de omwonenden Google betaald om hun straat te ontzien? Jij wordt ongemerkt gestuurd door een bedrijf waarvan de belangen niet gelijk zijn aan die van jou en waarvan de keuzes bovendien grote sociale gevolgen kunnen hebben.

Impact die ook alleen maar groter wordt

Een helikopter is een duur stukje technologie. Het kost de politie niet alleen veel kerosine, maar ook veel manuren: meer dan 110 mensen op acht helikopters. Bovendien maken ze veel herrie en zijn goed zichtbaar. Dat zijn allerlei natuurlijke grenzen die de politie dwingen tot terug­houdendheid. De inzet van dit verlengstuk van de mens gebeurt weloverwogen. Maar technologische ontwikkelingen brengen straks autonoom vliegende drones ter grote van een vingernagel binnen het handbereik van de politie. Straks vliegt één agent vijf drones die bovendien niet zicht- of hoorbaar zijn voor het publiek en waarvan de vervanging niets kost. De impact van die technologie wordt daarmee alleen maar groter. In tegenstelling tot vroeger is allesomvattende en effectieve surveillance nu betaalbaar, maar is het ook wat we willen?

Niet alles wat kan, moet ook kunnen

De snelle ontwikkeling van technologie maakt dat we steeds vaker zelf goed moeten nadenken over de wenselijkheid van bepaalde ontwerpen en toepassingen. Nu de mens steeds vaker tot het onmenselijke in staat is, is het essentieel voor de toekomst van onze maatschappij en wereld dat we ons steeds weer vragen stellen. Is dit wel wat we willen? Overzien we alle consequenties, ook de negatieve en die op de lange termijn? Is deze toepassing of uitwerking wel rechtvaardig? Laat het iedereen in zijn waarde? Op welke wijze schaadt of bevordert deze ontwikkeling onze vrijheid? Kortom: question everything.

Deze tekst werd eerder gepubliceerd op de website van Ontwerp Platform Arnhem, naar aanleiding van een presentatie.