Soms zijn kleine wijzigingen de voorbode van een veel grotere verandering. Wat soms niet meer dan een bijzin in een wetsvoorstel is, heeft uiteindelijk een enorme impact op de lange termijn. Als je dan een stap achteruit zet en het geheel overziet realiseer je: het kabinet laat slow but steady een belangrijk uitgangspunt los.

In drie blogs leggen we je uit waarom de politie niet mag vragen wat ze ook kan vorderen, hoe decennia lang iedereen het daarover eens was en hoe het kabinet slow but steady dit uitgangspunt loslaat.

Van proefballon naar wetgeving

Dat geldt bijvoorbeeld voor het beginsel dat een overheidsinstantie niets mag vragen wat het ook kan vorderen als die vraag een potentieel grote inbreuk maakt op onze vrijheid. Dat is bijvoorbeeld het geval als ze wil dat de aanbieder van een dienst op het internet informatie van het internet verwijdert of gegevens uit de klantenadministratie wil inzien. Een beginsel dat duidelijk verankerd is in wetgeving, wat verdedigd werd door het kabinet en waar rechters zo nodig ook nog eens op wezen.

Maar het kabinet is bezig met beetje bij beetje dit beginsel te ontmantelen. Dat begint natuurlijk met ferme uitspraken van bestuurders die het gevoel hebben dat ze, gedreven door een gevoel van onmacht, “iets” moeten doen. Maar beetje bij beetje wordt dat gevangen in wetgeving.

Eerst is er het beleid voor specifieke gevallen

Actieprogramma Jihadisme
Jihadisme is zo’n onderwerp waar beleidsmakers “iets” moeten doen. Een maatregel van het kabinet in de strijd tegen jihadismeHet gaat om maatregel 29 van het Actieprogramma Intregrale Aanpak Jihadisme: “Een specialistisch team van de Nationale Politie bestrijdt online jihadistische content. [...] Als toepassing van de vrijwillige gedragscode niet leidt tot verwijdering, kan een strafrechtelijk bevel volgen.” Dat voornemen is inmiddels beleidOnze democratie beschermen doe je niet door haar af te breken, toch?. De taak van het Internet Referral Unit is het “schonen van internet” door “ongewenste of strafbare content door [providers of platformen] te wijzen op de content en hun verzoeken deze te verwijderen op basis van hun maatschappelijke taak.”

Internet Referral Unit
De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding doet dit al langer. Met een verwijzing naar de gebruiksvoorwaarden probeert ze platformen te overtuigen vrijwillig informatieNCTV vraagt wat gevorderd moet worden van het internet te krijgen. Een soortgelijke ontwikkeling vindt ook plaats op Europees niveau, in het EU Internet Forum. Een publiek-private samenwerkingMaatschappelijke verantwoordelijkheid als pressiemiddel tegen bedrijven tussen de Europese Commissie en platformen, om “meer” te doen in de strijd tegen terrorisme. Ook hier weer: alles op basis van vermeende vrijwilligheid of maatschappelijke verantwoordelijkheid.

Artikel 254a Wetboek van Strafvordering
En als je denkt dat dit alleen gebeurt bij onderwerpen die bijzonder actueel zijn, dan zit je er naast. Uit onderzoek van Bits of Freedom blijkt dat de politie providers en platformen ook vraagtWat gebeurt er als providers op de stoel van de rechter moeten zitten? om afbeeldingen van sex met dieren te verwijderen. Die zijn strafbaar en het artikel wordt ook gehandhaafd. Maar wat is het beleid van de politie denk je? Die stuurt providers gewoon een mailtje met een “vriendelijk, maar toch dringend, verzoek” om een site offline te halen.

Daarna volgt verankering in wetgeving

Wet computercriminaliteit III
Tot voor kort was de bevoegdheid voor de politie om informatie ontoegankelijk te laten maken nogal rommelig beschreven in de wet. Dat is recent gelukkig verbeterd. Maar in de toelichtingJe vindt het citaat in hoofdstuk 3.2 van de toelichting op het wetsvoorstel op die aanpassing staat dat “in die gevallen waarin de [procedure voor het doen van een verzoek tot verwijdering] niet afdoende is [...], kan de officier van justitie gebruik maken van de bevoegdheid.” Kortom, de politie kan het eerst even vragen bij de provider of het platform en als die de content niet verwijdert, dan kan de officier van justitie datzelfde vorderen – maar dan opeens wél met inachtneming van allerlei waarborgen.

Modernisering Wetboek van Strafvordering (voorstel)
En dat gaan we verder normaliseren, zo blijkt uit wetsvoorstellen van het kabinet. Ambtenaren tikken al een tijdje aan een nieuwe versie van de wet die de bevoegdheden van de politie regelt. In de toelichtingZie paragraaf 9.2.4 en de toelichting op artikel 2.7.3.3.10 in de toelichting voor meer context op het conceptvoorstel: “Bij nader inzien moet deze categorische uitsluiting van de mogelijkheid van vrijwillige medewerking als een te stellig uitgangspunt worden aangemerkt en wordt een meer genuanceerd uitgangspunt voorgesteld [...]”. Ze vindt dat “wanneer de opsporingsambtenaar voldoende inzicht kan verschaffen in het doel en het belang waarvoor de [...] persoonsgegevens worden gevraagd, het verzoeken om vrijwillige verstrekking […] is toegestaan.”

Wet handhaving consumentenbescherming (consultatie)
Nederland moet op grond van Europese regels ook een paar toezichthouders als de ACM de bevoegdheid gevenDe consultatieperiode is voorbij, maar het conceptvoorstel is nog wel te zien om informatie op internet ontoegankelijk te maken. In het concept­voorstelOok Bits of Freedom adviseerde het kabinet over het conceptwetsvoorstel staat in de toelichting: “De bevoegde autoriteit zal waar mogelijk op basis van [procedure voor het doen van een verzoek tot verwijdering] de hostingprovider verzoeken de desbetreffende website te verwijderen. Bij verschil van mening kan een zelfstandige last tot het ontoegankelijk maken van gegevens worden opgelegd.” En ook hier dus weer: eerst vragen en bij weigering wellicht een vordering.

Verordening ter voorkoming van de verspreiding van online terroristische inhoud (voorstel)
Hoe staande praktijk in wetgeving wordt vastgelegd blijkt ook uit het standpunt van het kabinetFiche: Verordening ter voorkoming van de verspreiding van online terroristische inhoud over een Europees wetsvoorstel. Het kabinet schrijft letterlijk: “De huidige werkwijze waarbij een [...] autoriteit […] internetbedrijven attendeert op terroristische inhoud, wordt in de verordening vastgelegd en geüniformeerd. […] In aanvulling op het systeem van verwijderingsverzoeken maakt de verordening het mogelijk om een verwijderingsbevel te geven aan een internetbedrijf.”

Kleine aanpassingen met grote impact

Het is niet meer dan redelijk dat een overheidsinstantie in bijzondere gevallen een aanbieder van een dienst op het internet mag opdragen om informatie van het internet te verwijderen of inzage te geven in de gegevens van een klant. Maar omdat zulke vorderingen potentieel een grote inbreuk op onze vrijheid zijn, mogen die instanties dit alleen doen als ze hiervoor een specifieke bevoegdheid hebben. Die bevoegdheden zijn voorzien van waarborgen, die een zorgvuldige en verantwoorde toepassing van de bevoegdheden afdwingen.

We zijn geneigd opdrachten van iemand met een autoriteit te volgen, daarom is een vraag van een overheidsinstantie iets anders dan diezelfde vraag van een willekeurig ander. Als een overheidsinstantie vraagt informatie ontoegankelijk te maken, zonder daarbij gebruik te maken van de bevoegdheid om die verwijdering te vorderen, omzeilt zij de waarborgen die bij die bevoegdheid horen.

Daarom gold tot voor een paar jaar bij de wetgever het uitgangspunt dat een overheids­instantie niet mag vragen wat het ook kan vorderen als de vraag een potentieel grote inbreuk op onze vrijheid maakt. Sinds een paar jaar verandert het beleid van de politie en andere instanties: zij vraagt wat ook gevorderd kan worden en alleen sporadisch wordt een weigering opgevolgd met een vordering. En die staande praktijk wordt nu langzaam aan in wet- en regelgeving verankerd.

Bits of Freedom vindt dat die ontwikkeling omgedraaid moet worden. De vraag aan een internetaanbieder om informatie te verwijderen of inzage te geven in haar klanten­administratie maakt potentieel een grote inbreuk op onze vrijheid. Wij vinden dat dat soms ook wel moet kunnen, maar dan niet zonder dat daarvoor een formele bevoegdheid mét waarborgen voor bestaat. En die zou de overheid dan niet vervolgens mogen omzeilen door toch te vragen wat ze ook kan vorderen.