Vragen is misschien wel iets makkelijker voor de politie, maar is funest voor onze vrijheid en rechtsstaat. Bits of Freedom vindt dat de politie niet mag vragen wat ze ook kan vorderen.

In drie blogs leggen we je uit waarom de politie niet mag vragen wat ze ook kan vorderen, hoe decennia lang iedereen het daarover eens was en hoe het kabinet slow but steady dit uitgangspunt loslaat.

Waarborgen tegen misbruik van bevoegdheden

In ons land is de vrijheid van meningsuiting een groot goed. We zijn het er over eens dat als de politie wil dat YouTube een video verwijdert dat potentieel een grote inbreuk op onze vrijheid is. We hebben met elkaar afgesprokenDie afspraken volgen op het onderzoek naar de misstanden in de IRT-affaire (zie hoofdstuk 2) dat de politie dus niet zomaar zoiets aan YouTube mag vragen. In plaats daarvan hebben we via de wetgevende macht de officier van justitie onlangs een speciale bevoegdheid gegeven om YouTube te bevelen dat ze een video ontoegankelijk maken (inclusief verwijderen): de vordering.

Zo’n vordering mag alleen gedaan worden met inachtneming van allerlei voorwaarden (“waarborgen”). De officier van justitie mag de verwijdering van een video alleen vorderen bij een verdenking van een misdrijf, als het noodzakelijk is voor de beëindiging van een strafbaar feit of om nieuwe strafbare feiten te voorkomen, en ook niet voordat een rechter-commissaris goedkeuring heeft gegeven en YouTube in de gelegenheid heeft gesteld om te worden gehoord. Als voldaan is aan al die voorwaarden, is YouTube verplicht om aan zo’n vordering gehoor te geven. Doet ze dat niet, dan is ze strafbaar.

Zo’n vordering is dan ook heel iets anders dan een vriendelijk verzoek. De inzet van een vordering is beperkt door tal van waarborgen die een zorgvuldige inzet afdwingen en misbruik voorkomen. En zo’n vordering is niet vrijblijvend. Niet dat een aanbieder een verzoek gemakkelijk naast zich neer kan leggen overigens. Dat leg ik graag uit.

Geneigd om autoriteit te gehoorzamen

Een politieagent is niet zomaar een willekeurige burger. Het is iemand met macht. Met autoriteit. En bijna altijd met een uniform. Als een agent jou iets vraagt reageer je daar, bewust of onbewust, anders op dan wanneer een willekeurige voorbijganger je hetzelfde zou vragen. Denk maar aan die bejaarden die goedgelovig criminelen in een uniform toegang tot hun huis geven. Al lang wetenschappelijk aangetoond: de mens is van nature geneigd autoriteit te gehoorzamen.

Daar komt bij dat je vaak een autoriteit gehoorzaamt omdat je denkt dat er bepaalde consequenties aan verbonden zijn als je dat niet doet. Doorrijden terwijl de politie je een stopteken geeft, levert een boete op. Als YouTube een rechtmatige vordering naast zich neerlegt, is ze strafbaar en kan ze daarvoor beboet worden. Nog een reden waarom we geneigd zijn een autoriteit te gehoorzamen.

Maar wat gebeurt er als de politie aan YouTube vraagt een video ontoegankelijk te maken? Wat als ze dat vraagt en niet vordert? Vragen zonder toepassing van de bevoegdheid? Dus niet “op grond van dit-en-dit wetsartikel, via de officier van justitie en met goedkeuring van de rechter-commissaris vorder ik dat deze video ontoegankelijk wordt gemaakt”, maar “Goh, die video is onwenselijk, kun je die even verwijderen?” Omdat we geneigd zijn een autoriteit te gehoorzamen zou zo’n laatste vraag snel gehonoreerd worden.

Vragen is omzeilen van waarborgen

Maar omdat het vrijwillig vragen om een video te verwijderen niet op de bevoegdheid is gebaseerd, voelt de politie niet de noodzaak om aan alle voorwaarden te voldoen die bij zo’n bevoegdheid horen. Ze kan de officier van justitie overslaan, hoeft niet vooraf de goedkeuring van de rechter-commissaris te regelen en er hoeft ook geen sprake te zijn van een concrete verdenking van een misdrijf.

Dus als de politie iets vraagt en niet van haar bevoegdheid gebruik maakt, dan omzeilt de politie daarmee de waarborgen die bij die bevoegdheid horen. Met andere woorden: als de politie niet vordert maar vraagt, dan weten we niet zeker of het het verwijderen van het materiaal noodzakelijk is om een strafbaar feit te beëindigen of te voorkomen, of dat een onafhankelijke rechter heeft getoetst of deze uitoefening van macht door de overheid geoorloofd is.

Vragen is misschien wel iets makkelijker voor de politie, maar is funest voor onze vrijheid en rechtsstaat. Immers, juist die waarborgen die horen bij een vordering dwingen een zorgvuldige en verantwoorde toepassing af en voorkomen willekeur en machtsmisbruik. Dat geldt voor het verwijderen of ontoegankelijk maken van informatie op het internet, maar net zo goed voor het achterhalen van niet publiek beschikbare persoonsgegevens van internetgebruikers. Daarom vindt Bits of Freedom: de politie mag niet vragen wat ze ook kan vorderen.