Dat platformen als Google en Amazon een enorme marktmacht hebben is duidelijk. Dat die macht misbruikt kan worden is, ook duidelijk. En dat die macht een enorme maatschappelijke impact kan hebben, ook. Is het huidige mededingingsbeleid een effectief middel tegen die macht?

Krijgt de consument wel een eerlijke prijs?

Als je iets wilt doen aan de macht van deze platformen, dan ligt het voor de hand om naar de regels rondom mededinging te kijken. Al decennia lang worden die regels gebruikt om bedrijven aan te pakken die niet alleen in een bepaalde markt dominant zijn geworden, maar die macht ook nog eens misbruiken om te voorkomen dat concurrenten een kans maken hen van de troon te stoten. Met die regels wordt het consumentenbelang beschermd: krijgt de consument wel een eerlijke prijs, kwaliteit en keuze?

Is mededingingsbeleid nog wel effectief?

Maar in een digitale economie, waarin veel diensten gratis zijn en de concurrentie “one click away” heet te zijn, zijn die traditionele toetsingscriteria niet meer toereikend. Ook staan veel meer belangen onder druk dan alleen dat van consumenten. AmbtenarenNotitie over de toekomstbestendigheid van het mededingingsbeleid van Economische Zaken schreven daarom een notitie over “de toekomstbestendigheid van het mededingings­beleid in relatie tot de digitale economie” en vroegen om commentaar. Hoewel wij weinig weten van mededingingsbeleid, konden we de ambtenaren wel adviseren over die digitale economie.

Surveillance capitalism

De notitie benoemt zelf al verschillende kenmerken van de platformen die op grote schaal actief zijn in die digitale economie. De ambtenaren zien sterke netwerkeffecten, het samenstellen en het gebruik van enorme gegevenssets over gebruikers en diensten, de synergievoordelen die ontstaan door het combineren van die gegevenssets en hoe schaalvoordelen soms een toetredingsbarrière kunnen zijn. De notitie gaat ook over nieuwe vormen van kartels: “In theorie zouden soortgelijke zelflerende algoritmes in de toekomst zelfs zonder menselijke tussenkomst kartels kunnen gaan vormen, mochten zij van data en van elkaar leren dat collusie winstgevender is dan concurrentie.”

Hoe platformen alleen maar sterker worden

Toch ontbreken in de analyse nog enkele relevante kenmerken. Zo vonden we dat de ambtenaren onvoldoende aandacht hadden voor het sector-overstijgende karakter van een aantal grote spelers. Dat is relevant, omdat traditionele monopolisten vaak in slechts een enkele sector actief waren. Ook maken we expliciet dat zulke platformen vaak ook een intermediair zijn. Dat betekent dat ze goed kunnen meekijken met de gebruikers van hun dienst, wat hun positie weer versterkt. Daarnaast is het goed om op te merken dat de grootste platformen op dit moment ook infrastructuur aanbieden aan potentiële concurrenten. Daarmee krijgen de grootste platforms nog meer inzicht in het gebruik van concurrerende diensten en hun bedrijfsvoering. Tenslotte wijzen we er ook op dat sommige platformen, zoals Amazon, niet alleen boven een markt opereren, maar ook daarin.

Meer dan alleen een economisch perspectief noodzakelijk

Verder viel het ons op dat de notitie is beschreven vanuit een economisch perspectief. Begrijpelijk, maar onwenselijk. Door de schaalgrootte in vrijwel alle mogelijke opzichten (de breedte van sectoren, het mondiale, de meerzijdigheid van markten) hebben dit soort platformen veel impact op onze maatschappij. Die impact gaat verder dan slechts het economische. Zulke platformen hebben ook enorm veel invloed op onder meer de vrijheid van menings­uiting, het onderwijs, de media, de sociale cohesie, arbeidsrecht en onze democratische rechtsstaat. Met een puur economische bril naar deze platformen kijken maakt zonder twijfel problemen zichtbaar, maar de impact van het gebrek aan concurrentie­vermogen is veel groter. Anders gezegd, er is niet alleen sprake van (mogelijk) marktfalen, maar ook van een maatschappelijk falen.

Ons advies aan de ambtenaren

Bits of Freedom is blij met de groeiende aandacht die er is voor instrumenten zoals de Europese privacyregels om de potentiële negatieve gevolgen en het misbruik van de machtspositie van platform tegen te gaan. We moedigen de ambtenaren dan ook aan om daar meer onderzoek te doen: hoe kun je deze machtige platformen aanpakken, als je dat wilt?