De overheid vindt haar legitimiteit in de regels die haar reguleren. Helaas houdt onze overheid zich lang niet altijd aan deze regels. Daarmee ondermijnt ze haar eigen geloofwaardigheid.

Regels als basis van onze samenleving

We leven met iets meer dan zeventien miljoen mensen in hoge mate van welvarendheid op een land van iets meer dan veertig­duizend vierkante kilometer. Hoewel er allerlei ruwe randjes zijn, leven we in een relatief harmonieuze en veilige samenleving. De duurzaamheid daarvan is voor een deel te danken aan de regels die we met z’n allen opstellen en waar iedereen zich aan moeten houden. Ook de overheid.

Tenminste, dat zou moeten. Het gaat immers vaak om regels die burgers tegen een al te machtige overheid beschermen. Regels die voorkomen dat de overheid misbruik maakt van haar macht. De overheid vindt haar legitimiteit in de regels die haar reguleren. Maar het wonderlijke is dat onze overheid zich lang niet altijd aan die regels houdt.

Wel de bevoegdheden, niet de waarborgen

Hoe de politie met gevoelige gegevens van ons moet omgaan is in de wet vastgelegd. De politie overtreedt die wet op grote schaal, al jaren. De minister constateerde met droge ogen dat het nog wel vier jaar zal duren voordat het allemaal op orde is. En dat, om het echt goed te doen, de wet eigenlijk aangepast moet worden. Op de problemen met een database met gegevens van burgers zei de minister dat “de eerder geconstateerde verbeterlijn heeft zich verder doorgezet.”. En als werkgever doet de politie het niet veel beter: vorig jaar overtrad zij rond de 200.000 keer de Arbeidstijdenwet.

Onze geheime diensten zijn gereguleerd met de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten, onderwerp van het laatste referendum. De meest recente rapporten van de toezichthouder over de naleving zijn glashelder. De geheime diensten implementeren de wet onzorgvuldig en overtreden de regels. Anders gezegd, de geheime diensten voeren de wet maar half uit: wél de ingrijpende bevoegdheden, maar niet de bijbehorende waarborgen. De baas van de AIVD en de minister lijken nu al voor te sorteren op de evaluatie van de wet: de waarborgen zijn lastige sta-in-de-wegs, die moeten weg.

En het kan u niet ontgaan zijn: sinds mei gelden er nieuwe privacyregels. De overheid lijkt de introductie ervan wél gemist te hebben. Bij een rondgang van RTL Nieuws bleek dat tien van de twaalf ministeries niet op tijd klaar waren met de implementatie. En dan is er nog de Belastingdienst. Dat het aanpassen van je systemen aan de nieuwe regels een hele kluif is als je over de vermoedelijk meest omvangrijke gegevens­set over burgers beschikt, kon toch geen verrassing zijn. De bizarste reactie: het zou “technisch onmogelijk” zijn om aan de vereisten te voldoen. De verantwoordelijk staatssecretaris beloofde dat de dienst zich in de loop van dit jaar wel aan de wet houdt. Maar wat is die toezegging waard als hij recent ook nog opmerkte dat “de chaos bij de Belastingdienst voorlopig niet voorbij is”?

De burger komt in verdrukking

Dit is slechts een selectie van voorbeelden die ik u kan voorschotelen vanuit mijn dagelijkse werk, het opkomen voor de bescherming uw grondrechten in het digitale domein. De werkelijke omvang van deze problematiek is ongetwijfeld veel groter. Ik zie niet in waarom het aannemelijk zou zijn dat de overheid het op andere gebieden beter doet. En dat alles terwijl het ontzettend belangrijk is dat ook de overheid zich aan de wet houdt. Waar ze dat nalaat, komen burgers potentieel in verdrukking omdat de machtsverhouding nog schever wordt dan deze toch al is. Als ze zelf niet het goede voorbeeld geeft, verliest ze gezag en zal het vertrouwen van de burgers in de overheid verder afbrokkelen.

Dit artikel verscheen eerder als een opinie in Trouw: Ook het rijk moet zich aan regels houden.