De Tweede Kamerverkiezingen staan voor de deur en politieke partijen beramen zich op campagnes. Zijn er nog partijleiders die op een zeepkist gaan staan om hun verhaal te vertellen? Of worden kiezers vooral opgezocht via sociale media, waar ze gemanipuleerd kunnen worden tot het maken van een keuze?

Politieke microtargeting

‘Schandalig!’, werd er luid geroepen toen bekend werd hoe Cambridge Analytica te werk ging in de campagnes van de Amerikaanse presidentsverkiezingen en Brexit. Het bedrijf wist heel precies in te schatten wie waarop zou gaan stemmen en welke kiezers nog twijfelden en ontvankelijk waren voor een duwtje in de rug. Hoe ze dat konden weten? Op basis van allerlei informatie van techbedrijven waaronder Facebook, die gebruikers inmiddels beter kennen dan dat zij zichzelf kennen. Met zoveel informatie kan goed ingeschat worden waar iemands interesses liggen, wat iemand belangrijk vindt en wat iemands behoeften zijn en dus ook wat iemand graag wil horen. De verkiezingsboodschap werd daarop afgestemd, met voor ieder wat wils. En zo werden verkiezingen gewonnen, niet op basis van wat kiezers over de partijen te weten kwamen, maar wat partijen van kiezers wisten.

Geen ver van ons bed show

Inmiddels is duidelijk dat politieke microtargeting niet alleen overzees plaatsvindt. Ook in Nederland pompen verschillende politieke partijen geld in manipulatie van kiezers met het Forum voor Democratie op kop. Die partij besteedde twee miljoen euro aan campagnes via sociale media en werd bij de provinciale verkiezingen de grootste partij. Werden ze dat op basis van wat zij als partij uitdroegen? Of op basis van de grote som geld die besteed werd aan de campagne?

Hoe vrij zijn onze verkiezingen nog?

Een van de belangrijkste fundamenten van onze democratische rechtsstaat is dat er vrije verkiezingen zijn. Kiezers moeten zonder enige vorm van dwang hun stem kunnen uitbrengen. Journalisten, politieke partijen onderling en de kiezer houden in de gaten wat er gezegd wordt en welke beloftes er gemaakt worden. Wordt er gelogen of worden beloftes niet nagekomen? Dan kunnen partijen daarop aangesproken worden.

Die controle kunnen we niet doen als de verkiezingsboodschap niet transparant is. Of als de boodschap van een partij verschilt per kiezer. Een verhaal dat op een openbare plek gehouden wordt, of tijdens een debat op televisie, is heel wat anders dan content die op iemands persoonlijke tijdlijn verschijnt.

Daar komt bovenop dat het bij politieke microtargeting niet altijd duidelijk is dat je überhaupt te maken hebt met een campagne. Cambrigde Analytica had geen bezwaar tegen het delen van (des)informatie over politieke opponenten van (destijds) presidentkandidaat Trump, om hen in kwaad daglicht te stellen. Facebook vraagt inmiddels aan te geven of advertenties politiek zijn, zodat dat kan worden weergegeven, maar politieke partijen kunnen dat omzeilen door simpelweg het vakje niet aan te vinken. Bovendien worden 'boosted posts' door Facebook niet beschouwd als advertenties. Dat maakt de 'advertentiedatabase' die Facebook heeft opgetuigd om mensen gerust te stellen zinloos.

Meer dan een individueel privacyprobleem

Het onbeperkt en onbegrensd in de gaten houden van internetgebruikers waarbij gedrag doorgrond en geanalyseerd wordt is duidelijk een inbreuk op het recht op privacy en druist in tegen de uitgangspunten van de bescherming van individuele persoonsgegevens. Maar dit gaat om meer dan de privacy van een individu. Dit is namelijk een collectief probleem waar iedereen de gevolgen van ondervindt. Ook als je zelf geen gebruik maakt van sociale media kun je leven in een land waarin volksvertegenwoordigers op een oneerlijke manier verkozen worden. Daar zou in een democratie geen plek voor moeten zijn.

De overheid droomt er al jaren van dat de problemen met grote techbedrijven op te lossen zijn door middel van zelfregulering. Het is nu wel tijd te ontwaken uit die droom en te zorgen voor wetgeving die de systematische problemen met grote, dominante platformen aanpakt.

Gisteren waren wij te zien in het programma Pointer waarin we spraken over microtargeting bij verkiezingen.