Dit jaar gaat de Big Brother Awards Publieksprijs naar (inmiddels ex-)demissionair minister De Jonge voor het onvoldoende motiveren van de invoering van het coronatoegangsbewijs. Naar aanleiding van deze prijs gingen we in gesprek met hoogleraar mensenrechten Barbara Oomen over de grondwettigheid van wetten en coronamaatregelen.

Grondrechten en wetten

We vroegen Barbara Oomen of en hoe er bij nieuwe wetten rekening wordt gehouden met grondrechten. Zij vertelde dat nieuwe wetten in lijn moeten zijn met grondrechten in de Grondwet en in internationale mensenrechtenverdragen. Idealiter wordt door alle betrokkenen gecontroleerd of die nieuwe wetten ook echt voldoen aan grondrechten. De minister en de ambtenaren op het ministerie die met een wet aan de slag zijn gegaan, de Eerste Kamer, de Tweede Kamer, de Raad van State en een publiek consultatie spelen hierin bijvoorbeeld een rol. "Want," zegt Barbara Oomen terecht, "met hoe meer mensen en organisaties je naar een plan kijkt en hoe meer debat je erover hebt, hoe beter de uitkomst." Wat volgens Oomen een weeffout in ons systeem is, is dat als een wet eenmaal is aangenomen, deze niet door de rechter getoetst mag worden aan de Grondwet. Als de wet er eenmaal is, kan deze dus niet meer door een rechter gecontroleerd worden op grondwettigheid. Wél kan de rechter een wet toetsen aan internationale verdragen, waardoor de Grondwet een stuk minder belangrijk wordt. "Als je het hebt over de staat van de democratische rechtsstaat in Nederland, is dat echt een zorg." Dus: nieuwe wetten moeten aan de Grondwet voldoen en tijdens het ontwerp van die wetten is het gunstig als zo veel mogelijk partijen de grondwettigheid controleren. En als de wet er eenmaal is, mag de rechter deze niet meer aan de Grondwet toetsen. Maar hoe zit dat dan met Coronamaatregelen?

Coronamaatregelen

De coronamaatregelen moesten natuurlijk snel ingevoerd worden, om de cijfers onder controle te krijgen. We vroegen aan Barbara Oomen of dat een effect had op de grondwettigheid van die maatregelen.

"Coronamaatregelen zijn natuurlijk ontzettend heftige maatregelen, de heftigste maatregelen die we sinds de Tweede Wereldoorlog hebben gehad. En ze werden ook overal op de wereld ingevoerd." Met haar studenten staatsrecht vergeleek Oomen aan het begin van de pandemie de maatregelen die verschillende landen namen. "En toen ben ik heel erg geschrokken, echt geschrokken, van de manier waarop die coronamaatregelen in Nederland werden ingebed." zegt ze. "Opeens zag ik het zo live voor mijn ogen, dat gebrek aan die rechtsstatelijke reflex." De coronamaatregelen werden vastgelegd in noodverordeningen, waarvan de reden die vaak gegeven werd "nood breekt wet" was. Dat komt neer op " gewoon nul argumentatie", aldus Oomen.

Uiteindelijk kwam er de wet COVID-19. Die is eind 2020 aangenomen. Volgens Oomen is de wetgever inmiddels van een 1 naar een 5 gegaan. Bijvoorbeeld omdat er in de memorie van toelichting van de wet over 2G-beleidBenieuwd geworden? Lees hier de memorie van toelichting. wordt stilgestaan bij doel, noodzaak en subsidiariteit van die wet. Het is voor haar nog niet voldoende, omdat het doel vaak onduidelijk gedefinieerd is. "Er staat dan bijvoorbeeld 'op het moment dat we het nodig vinden' gaan we deze hele rits aan heftige maatregelen nemen." Volgens Oomen is dat "eigenlijk gewoon een gat in een ballon: je hebt een heel construct, maar je zegt er bij van: 'nou op het moment dat wij dat nodig vinden' dan treedt dit allemaal in werking. En dat is natuurlijk het grote punt: van, wanneer zou het dan nodig zijn? En waarom zou het dan nodig zijn?" Volgens Oomen is het echt al wel veel beter dan het was: het kabinet vraagt nu advies en bespreekt wetsvoorstellen met de Kamer. We zijn dus van ver gekomen, maar hebben ook nog een lange weg te gaan!

Coronamaatregelen en de rechtsstaat

Oomen is van mening dat bij het invoeren van zulke ingrijpende maatregelen, die ook nodig zijn, het proces anders het gekund en gemoeten. Dat laat volgens haar de staat van de democratische rechtsstaat zien. "Bijvoorbeeld alleen als we het over het democratisch gehalte hebben. Dat je per persconferentie beleid afkondigt en dat je het dan pas gaat bespreken met onze gekozen volksvertegenwoordigers. Dat is, ja, een totale omkering van zaken. Het idee is: je hebt de regering, die hebben plannen, vergaande plannen. Die leggen dat voor aan de volksvertegenwoordigers, die debatteren daarover vanuit verschillende perspectieven en op basis daarvan neem je maatregelen. Die omkering, en dat we dat bij wijze van spreken gewoon zijn gaan vinden, dat is heel zorgelijk. Ook voor de lange termijn."

Het Coronatoegangsbewijs en grondrechten

De Big Brother Awards Publieksprijs is ingevoerd wegens de manier waarop het Coronatoegangsbewijs is ingevoerd, één van de coronamaatregelen. We vroegen Barbara Oomen naar de grondwettigheid van deze specifieke maatregel. Het Coronatoegangsbewijs maakt volgens haar inbreuk op onze grondrechten. "Het feit dat je nu bepaalde plekken niet in kunt zonder zo'n bewijs en zeker ook de discussie op 2G. Dat maakt inbreuk op allerlei grondrechten: op onze bewegingsvrijheid, op onze privacy, want we moeten dingen van onszelf laten zien, op de vrijheid om je geloof uit te oefenen, op je culturele rechten."

Een inbreuk kan onder bepaalde voorwaarden ook geoorloofd zijn. Of een inbreuk gerechtvaardigd is, wisselt per grondrecht. "Als je kijkt algemeen naar wat de beperkingssystematiek heet van grondrechten, dan moet het doel heel duidelijk zijn. De beperking moet noodzakelijk zijn, dus moet echt dé manier zijn om dat doel te bereiken. Het moet proportioneel zijn, dus je moet niet met een kanon op een mug gaan schieten. Doel en middel moeten met elkaar in evenwicht zijn. Je hebt het subsidiariteitsbeginsel, dus het moet ook niet mogelijk zijn om dat doel op een andere manier te bereiken. Het moet ook iets kunnen zeggen over effectiviteit".

Volgens Oomen moet bij de uitleg van een wet staan: "Oké hier hebben we deze wet. Die is er voor dit doel. Daarom is het nodig, met echt bewijs waarom het nodig is. Daarom kan het echt, echt, echt niet anders dat we jullie grondrechten als burgers gaan inperken. We hebben naar andere mogelijkheden gekeken, namelijk deze en deze. Dat is niet mogelijk, dus daarom maken we nu deze keuze om deze heftige stap te doen van inperking van jullie grondrechten. En dat je daarbij als wetgever heel goed aangeeft per grondrecht, hoe dat grondrecht ingeperkt wordt en waarom het voor dat grondrecht ook nodig is om het in te perken."

Over de Big Brother Awards

Tijdens de Big Brother AwardsMeer weten? Neem een kijkje op onze Big Brother Awards 2021 website! onderzoeken we hoe het is gesteld met ons recht op privacy in Nederland: We voelen de grootste privacyschenders aan de tand en vragen aandacht voor personen, bedrijven en overheden die hierop grove inbreuken maken. De grootste privacyschenders maken vervolgens kans op de Publieksprijs of de Expertprijs. Daarnaast is er een positieve privacyprijs, de Felipe Rodriguez Award, voor een persoon die juist een buitengewone bijdrage heeft geleverd aan het beschermen van onze digitale burgerrechten.