Over het internet als moeras, de Blue Marble, en een pleidooi voor het zijn van je eigen cartograaf. Deze speech werd uitgesproken tijdens de achttiende editie van de Big Brother Awards op 15 januari 2024 in Amsterdam.

Goedenavond. Namens Bits of Freedom, welkom allemaal bij de achttiende editie van de Big Brother Awards. We zijn heel blij dat jullie hier zijn. Voordat we de stand van zaken met elkaar doornemen, is dit ook altijd het moment om even terug te blikken.

Ik weet niet hoe het met jullie zit, maar afgelopen jaar vond ik het soms best lastig de juiste weg vooruit te vinden. En het internet, ons grootste informatiesysteem, hielp daar niet bepaald bij. Soms het tegenovergestelde: in plaats van me een Navigator of Explorer te voelen op het wereld wijde web, voelde ik me met enige regelmaat de prooi, en soms zelfs de buit. En ook wanneer ik het scherm dichtklapte, kon ik dat gevoel niet afschudden.

Daarom wil ik deze avond openen door het te hebben over hoe je controle houdt of herpakt op je eigen blik, en waarom dat belangrijk is. Ik heb drie verhalen in de aanbieding die ons daarbij kunnen helpen, die van een Britse landmeter, de Blue Marble en Atreyu.

Het Moeras der droefheid

Om te beginnen bij Atreyu. Dit is het personage waarmee ik me het afgelopen jaar op het internet het meest identificeerde. Wie The NeverEnding Story uit 1979 niet kent: Atreyu heeft de opdracht gekregen om de keizerin van Fantasié te redden van het alles verterende Niets. Hij komt al vrij snel terecht in het Moeras der droefheid, een moeras waar je naar beneden wordt gezogen door je eigen verdriet. Een soort internet dus. Hoe meer verdriet, hoe sneller je wegzinkt. Het paard van Atreyu komt vast te zitten - in zijn eigen wanhoop - en overleeft het niet. Atreyu weet zichzelf op het nippertje te redden, door zoals hij zelf zegt, "to care", omdat hij zich bekommert.

Blue Marble

Zeven jaar voor The NeverEnding Story, in 1972, werd de aarde voor het eerst gefotografeerd volledig badend in het zonlicht. Door astronauten onderweg naar de maan. De foto, Blue Marble, werd wereldberoemd. Het "overview effect", waar astronauten al over berichtten, werd ook ervaren door gewone mensen die de foto zagen. Wat is de aarde toch prachtig, maar wat is 'ie ook kwetsbaar. Sommigen zeggen dat de foto verantwoordelijk was voor de groeiende aandacht voor klimaatverandering in de jaren 70. Bij het zien van de foto dachten we blijkbaar collectief: we moeten voor de aarde zorgen.

Sinds 1972 hebben we niet meer ver genoeg boven de aarde gevlogen om de aardbol in één oogopslag te kunnen zien. En het internet heeft onze wereld zo groot gemaakt dat ze soms moeilijk is te óverzien, laat staan te verbeelden. Toch bestaat er zonder verbeelding geen verandering. We hebben urgent behoefte aan een nieuwe Blue Marble. Maar hoe verbeelden we die?

Cartografie

Ik ging te rade bij de cartografie. Cartografen zijn namelijk dag in dag uit bezig met verbeelden, en sturen onze verbeelding. Het is dan ook niet gek dat kaarten altijd zowel kunstobject als militair gereedschap zijn geweest. Volgens politiek geograaf Henk van Houtum zijn kaarten nooit neutraal. Hij schrijft dat cartografen en geografen: "zogenaamd wetenschappelijk neutrale instrumenten [afleveren] die in de geschiedenis op politieke wijze misbruikt zijn en nog altijd worden. Een kaart is veel meer dan een wetenschappelijk model van de realiteit, ze is ook productief en schept of bestendigt een machtswaarheid."Henk van Houtum, "Van Atlas naar Hermes: pleidooi voor een nieuwe c/artografie" in Tijdschrift Kunstlicht (2013:4), p. 15. Dit zal jullie, als politiek geografen van het internet, niet verrassen. Geen enkele ordening is neutraal. En wie de verbeelding beheerst, heerst.

Tekentafelpolitiek

Een heel bekend voorbeeld hiervan, is de Koloniale Conferentie van Berlijn in 1884-85, waarbij de grote Europese koloniale mogendheden Afrika onderling verdeelden. Nieuwe grenzen werden getrokken dwars door bestaande gemeenschappen en geografische loyaliteiten. Letterlijke tekentafelpolitiek.

Minder bekend, misschien, is het werk van de Britse Ordnance Survey, de Britse cartografische dienst. Zij werd in de achttiende eeuw opgericht naar aanleiding van de opstand van de jakobieten. Het Britse leger slaagde er in de rebellen terug te dringen, maar verloor ze in de Schotse Hooglanden uit het zicht omdat ze daar niet goed kon navigeren. Een goede kaart werd nodig geacht.

Ordnance Survey vertaalt zich, vrij, naar iets als het ordenen, of in orde brengen van het land. Nogal een omineuze ambitie, wanneer die afkomstig is van een koloniale overheerser. In 1825 trok de dienst naar Ierland, om ook daar, over een periode van 20 jaar, het land nauwkeurig in kaart te brengen. Weer werd de kaart ingezet als militair middel.

De Ierse toneelschrijver Brian Friel heeft er een fantastisch stuk over geschreven, "Translations"Wikipedia heeft er best een leuke pagina over. . Daarin beschrijft hij onder andere de exercitie om Ierse plaatsnamen te vervangen door Engelse. Een van de personages waarschuwt dat dat niet zonder risico is. Hij zegt: "Remember that words are signals, counters. And it can happen [...] that a civilisation can be imprisoned in a linguistic contour which no longer matches the landscape of... fact."

De kaart stuurt ons nog steeds, tegenwoordig zelfs in real-time, op de meter nauwkeurig. Het is verleidelijk precisie en objectiviteit met elkaar te verwarren. Google kan jou feitelijk localiseren, maar de kennis die daaruit wordt afgeleid is niet zo eenduidig.

Wie vanuit India of Nederland Arunachal Pradesh opzoekt, "leert" dat het gebied zich in India bevindt. Dezelfde zoekopdracht levert iemand in China andere informatie op.Met dank aan het mooie werk van Simon Weckert.

Reflecterend op ordeningssystemen, waarschuwt kunsthistoricus Roel Griffioen niet voor gevangenzetting, zoals Friel, maar zelfs voor vernietiging. Hij schrijft dat een ordening "kan fungeren als een potlood met twee kanten. De punt is om te schrijven, om te bevestigen. De gum om te verwijderen."Roel Griffioen, "'Fuck the System'" in Tijdschrift Kunstlicht (2011:4), p. 10.

De Tweede Kamer-verkiezingen in kaart

2023 dus. Voor een organisatie die opkomt voor mensenrechten, was de verkiezingsuitslag rampzalig. Misschien herinner je je de blauwe kaartBij NRC, maar andere nieuwssites lieten vergelijkbare kaarten zien. die de winst van PVV liet zien. Niet alleen datajournalisten maakten gretig gebruik van kaarten om de verkiezingsuitslag te duiden. Ook schrijvende journalisten leenden uit de cartografie en geografie. De kaart kleurde blauw, het land kleurde PVV. Er werd gesproken van een aardverschuiving, van een gedraaide wind. Die beeldspraak is niet nieuw. Ik stuitte op een prachtig stuk"Een versnipperd land, maar blauwer dan ooit." in Trouw over de verkiezingen van 2017:

"Alsof de dijken zijn doorgebroken en driekwart van Nederland onder water is gelopen, zo blauw ziet de politieke kaart van Nederland [...]. Was er in 2012 naast het vele blauw van de VVD nog aardig wat PvdA-rood te zien, anno 2017 zijn die rode vlekken geheel verdwenen [...]. De enige negen rode stippen op de kaart staan op naam van de SP [...]. Dat de socialisten alleen aan de randen van het land voet aan de grond hebben gekregen, past helemaal in het beeld van [de] verkiezingsuitslag: de VVD ligt als een grote blauwe vlek over het hele land en heeft alleen in de buitengebieden andere partijen voor moeten laten gaan."

Deze alinea illustreert zo goed hoe in kaarten de verbeelding, het militaire jargon, en vermeende objectiviteit samen komen - en hoe krachtig dat is. Let ook op de opmerking dat iets "helemaal past in het beeld van de verkiezingsuitslag". De journalist beschrijft een representatie van de uitslag, niet de uitslag zelf.

En de representatie doet er nogal toe. Mijn gevoel bij die blauwe kaart is er een van onmacht. Een dijkdoorbraak, een vloed, een natuurramp heeft zich voltrokken. Maar wat als we naar deze kaartDe Volkskrant bracht de uitslag per stemlokaal in kaart. kijken? Deze kaart laat de uitslag per stemlokaal zien. Toch een heel ander beeld. Minder homogeen, ten eerste. Maar wat hem ook anders maakt is dat je door de uitslag heen kunt kijken. Regendruppels, in plaats van vloed. De verkiezingsuitslag is nog steeds prominent, domineert, maar valt niet langer als een verstikkende deken over ons heen. Ons land is meer dan de PVV.

De spotlight

Voordat we gaan afronden tot slot nog een leuk weetje. Tijdens het in kaart brengen van Ierland heeft een van de landmeters, Thomas Drummond, de spotlight zoals we 'm nu kennen uitgevonden: de "limelight". Het licht hielp om verre afstanden te meten, ook wanneer het weer slecht was of de nacht al gevallen.

Dat brengt ons, via een aantal omzwervingen, hier, bij de letterlijke spotlights in het theater, en bij de figuurlijke schijnwerpers die we vanavond richten.

Dat je niet blind kunt varen op de kaarten van anderen, wist ik wel. Cartografie heeft al langere tijd mijn belangstelling. Toch verloor ik dat het afgelopen jaar uit het oog. Door gemakzuchtig te worden over wie ik liet bepalen welke informatie ik tot me nam. Hoe meer overweldigd ik door die informatie werd, hoe dieper ik erin wegzakte, en hoe meer ik prooi werd.

Uiteindelijk was het antwoord dat ik vond op de vraag hoe je je eigen blik bewaakt, de volgende.

Wees je eigen cartograaf

Alleen je eigen kaart verbeeldt de wereld die je wilt zien. En je hebt daar meer controle over dan het soms lijkt. Te beginnen bij de keuze welke informatie je gebruikt om de kaart samen te stellen, en wie je daar bij betrekt. En vervolgens door te verbeelden, door grenzen te trekken en paden te tekenen. En door die paden te bekrachtigen door ze zelf te bewandelen, net zolang tot het felverlichte snelwegen zijn die ook op de kaarten van anderen opduiken. Hopelijk laat vanavond de kracht zien van het individu om op deze manier verschil te maken. Door te navigeren aan de hand van je eigen kaart en je eigen kompas.

Van Drummond leerde ik dat je soms, wanneer het donker is, zelf licht moet maken om te kunnen zien. Dat doen we vanavond, door dat wat goed gaat te laten schitteren, en om dat wat niet goed gaat, of zelfs schandalig verkeerd, uit de duisternis te trekken.

Maar de belangrijkste les komt van Atreyu. En dat is dat je niet altijd weet wat het juiste pad is, maar dat je, wat je ook doet, met zorg moet vervullen.

Laat vanavond daarvan, voor dit jaar, het startschot zijn. En we zijn vereerd dat jullie dat met ons willen doen. Veel plezier met alles dat vanavond komt, en tot straks!