Afgelopen 12 maart heeft de Eerste Kamer het voorstel over de Cyberwet aangenomen. We hebben hier vanaf het eerste moment op gewerkt en keer op keer onze kritiek geuit. Van het eindresultaat worden we niet blij, maar wel met het werk dat wij op dit thema hebben verzet. Tijd voor een terugblik met onze Lotte.

Wat houdt de Cyberwet eigenlijk in en hoe zag de totstandkoming eruit?

"De Cyberwet is een nieuwe wet die het, in het heel kort, voor de inlichtingendiensten AIVD en MIVD op verschillende manieren makkelijker maakt om grootschalig gegevens te verzamelen. Dat is nodig, aldus de diensten, om Nederland te beschermen tegen cyberaanvallen. De wet verruimt de bevoegdheden van de geheime diensten, terwijl het toezicht juist vermindert.

De totstandkoming ervan is erg rommelig verlopen en vooral ontzettend complex gemaakt. Het voorstel kwam in de vorm van een tijdelijke spoedwet, terwijl al was aangekondigd dat de hoofdwet (de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten, de "sleepwet") structureel  zou worden gewijzigd. Hier kwam vervolgens nog een nota van wijziging overheen die weer een andere reikwijdte had en dus zowel de tijdelijke wijziging als de hoofdwet wijzigde.

Verschillende Kamerleden gaven aan dat ze gewoon niet meer snapten wat er nu eigenlijk met de wet werd voorgesteld. Laat staan dat nog uit te leggen was aan burgers wat er nu eigenlijk op het spel stond. Uiteindelijk ging de Tweede Kamer in oktober 2023 akkoord met het wetsvoorstel. Nu de Eerste Kamer de wet heeft aangenomen, gaat deze binnenkort van kracht."

Wat hield ons werk rond de Cyberwet in? Of misschien beter: wat hield ons werk rond de cyberwet NIET in?

"De afgelopen jaren waren we erg vocaal. We geloven dat de cyberdreiging in de samenleving is toegenomen, maar denken niet dat Nederlandse burgers gebaat zijn bij massasurveillancebevoegdheden om ons hiertegen te beschermen.

In 2022 publiceerden we al een eerste analyseLees: "Nieuwe tijdelijke Cyberwet geeft geheime diensten ruim baan" over de tijdelijke Cyberwet. We hebben aan de hand daarvan veel input gegeven op internetconsultatiesLees: "Successen en zorgen in de Cyberwet" van alle beleidsstukken. Ook spraken we keer op keer met Kamerleden om hen van informatie te voorzien: zijn de voorgestelde bevoegdheden ook echt noodzakelijk voor de aangegeven doelen? En wat werd er nu eigenlijk precies voorgesteld met deze nieuwe wet?

In de documentenchaos van verschillende beleidsstukken die in elkaar grijpen was het antwoord op deze laatste vraag vaak zoek. Om zelf antwoorden te vinden, dienden we een aantal Woo-verzoeken inLees: "De Cyberwet is een regelrechte aanval op de toezichthouder". Die leidden tot de nodige media-aandacht, bijvoorbeeld over de PR-campagne van de geheime dienstenLees het interview van Medialogica. Die PR fileerden we ook zelf in deze podcast-afleveringLuister de aflevering 'de algemene inlichtingen- en verzinseldienst'. Onze zorgen over dit warrige wetgevingsproces en de voorgestelde massasurveillance uitten we ook in de Tweede KamerBekijk onze bijdrage aan de Rondetafel Tijdelijke Cyberwet.

Tussendoor dienden we een klacht inMeer over onze klacht tegen de geheime diensten over de gegevens van miljoenen burgers die de geheime diensten onrechtmatig in hun bezit hadden. Met succes! We kregen gelijkHoera! We bevrijdden gegevens van miljoenen mensen uit de klauwen van de geheime diensten en de gegevens moesten direct worden vernietigd. Met deze klacht legden we de onderliggende machtsverhoudingen bloot, lieten we zien hoe het toezichtstelsel faalt en plaatsten we dit onderwerp in een breder daglicht. We genereerden extra aandacht met de Big Brother Awards 2022Lees waarom Minister Bruins Slot won, die werd gewonnen door toenmalig Minister van Binnenlandse Zaken Hanke Bruins Slot wegens het faciliteren van de grenzeloze datahonger van de geheime diensten.

Kortom: we deden hard ons best om de uitbreiding van bevoegdheden waarmee de geheime diensten toegang krijgen tot massale hoeveelheden gegevens van burgers, te voorkomen. Ook de afbraak van het toezicht vooraf en het stelselmatig negeren van de stem van de burger namen wij continue mee in ons tegengeluid."

Waar zijn we precies teleurgesteld in?

"Wat we vooral tergend vinden is dat we zagen dat er een gegarandeerde meerderheid was in de politiek voor voorstellen vanuit de geheime diensten. Er werd weinig kritisch bevraagd en het besef over de impact van de voorgestelde bevoegdheden — zoals het ongericht aftappen van het internet om vervolgens de gegevens met het buitenland te delen en het schrappen van het toezicht vooraf om gegevens die met het sleepnet zijn binnengehaald door algoritmes te laten analyseren — leek niet erg aanwezig.

Daarnaast vinden we het treurig om te zien dat het nodeloos complex maken van een wetsvoorstel, en het negeren van de uitslag van een maatschappelijk debat, loont. Het gaat hier om dezelfde publieke discussie die ook al in 2018 werd gevoerd bij de invoering van de sleepwet. Toen kwamen er hele duidelijke zorgen vanuit de maatschappij naar voren. Om aan die zorgen tegemoet te komen, zijn destijds waarborgen geïntroduceerd. Met deze Cyberwet worden die niet alleen weer afgebroken, maar wordt de discussie ook in veel mindere mate gevoerd. Op zich logisch, want burgers blijven natuurlijk niet boos of geschokt over eenzelfde verhaal voor zes jaar lang. Het verhaal is niet 'nieuw' meer, maar dat maakt het niet minder belangrijk. Het laat zien dat de lange adem van de overheid zorgt voor een machtsonevenwicht."

Kunnen we nog wel ergens tevreden over zijn?

"Op bepaalde punten werden we gelukkig gehoord. Zo is de mogelijkheid tot samenwerking voor de toezichthouders verbeterd en is de wet aan de hand van onze input verduidelijkt en aangescherpt. Eerder zetten we de belangrijkste verbeteringen in een artikelLees: successen en zorgen in de Cyberwet op een rij.

Daarnaast mogen we het succes van bovengenoemde klacht niet uit het oog verliezen. Het was de eerste keer dat er een dergelijke zaak werd gestart en de toezichthouder haar bindende bevoegdheden inzette. Hopelijk hebben we daarmee een voorbeeld gegeven en laten zien dat dit middel bestaat. Tot slot hopen we te hebben bijgedragen aan het besef dat je — om een vrije democratische rechtsstaat te beschermen — organisaties als de geheime diensten niet direct moet vertrouwen, maar moet binden aan wetgeving en strikte controle."

En nu?

"De aangenomen Cyberwet laat goed zien dat de geheime diensten van de politiek eigenlijk nooit een 'nee' krijgen, dus we gaan op zoek naar andere manieren om alsnog op te komen voor mensenrechten en met name het recht op privacy. Eén ding staat vast: we blijven tegenwicht bieden aan dit soort repressieve veiligheidsmaatregelen."