Vandaag sturen we de gemeente Amsterdam nog een laatste keer een brief waarin we oproepen te stoppen met de Top400: een omstreden surveillance aanpak met als doel criminaliteit onder jongeren te voorkomen. Als daar geen gehoor aan wordt gegeven, stappen we naar de rechter.

De maat is vol

De Top400Luister naar onze podcastaflevering over de Top400 aanpak werd ontwikkeld na de Top600, waarmee “high impact crimes” teruggedrongen moesten worden. Nobele doelstellingen, maar de afgelopen jaren is er veel kritiek geweest op de uitvoering van beide programma’s. Dat weerhield de gemeente Amsterdam er niet van het programma voort te zetten. Nog steeds zitten kinderen en hun families vast in een systeem waarin ze worden omringd door de gemeente, politie en instanties die allemaal denken te weten hoe de toekomst van een kind eruit zal zien, nog voordat een kind de kans krijgt daar zelf over te dromen. Wat ons betreft is de maat vol en moet er nú iets veranderen.

Overspoeld door onrecht

Stel, je bent dertien jaar. Je woont samen met je alleenstaande moeder in een flat. Je moeder werkt zich uit de naad om de eindjes aan elkaar te knopen en jij bent daardoor regelmatig alleen thuis. Opeens krijg je een bericht dat je geselecteerd bent voor de Top400, een aanpak van de gemeente Amsterdam waar jongeren inzitten die dreigen af te glijden naar 'high impact' criminaliteit. Waarom jij daar opeens tussen zit weet je niet: je bent wel eens ergens van verdacht, maar nooit ergens voor veroordeeld. De enige verklaring die je krijgt is dat het op basis van statistieken waarschijnlijk is dat je een keer de fout in zult gaan. En dan komt de dag dat je je verveelt en je samen met je vrienden een blikje drinken steelt bij de Albert Heijn. Je wordt betrapt, krijgt een straf van bureau Halt opgelegd en er wordt een notitie gemaakt bij Justitie. Je krijgt ook een winkelverbod voor een jaar bij de Albert Heijn. Maar daar stopt het niet. Ook op school weten ze wat er is gebeurd. In een rondetafelgesprek hebben allerlei instanties die aangesloten zijn bij de Top400 over jou vergaderd. Zo is besloten dat je ook op school moet worden bestraft. Je mag in de pauzes niet meer naar buiten.

De moeder van deze dertienjarige jongen vertelde in de film ‘MoedersBekijk hier de indrukwekkende film’ van Nirit Peled hoe ingrijpend en verstikkend het handelen van de gemeente Amsterdam is geweest op het leven van haar gezin. In dezelfde film komen ook andere moeders aan het woord die getuigen hoeveel onmacht ze ervaren bij de bemoeizuchtige “hulp” waar zij en hun kinderen mee te maken kregen. In hun strijd daartegen konden ze maar moeilijk hun hoofd boven water houden.

"Goede bedoelingen"

“De aanpak is erop gericht om de criminaliteit te stoppen, de kansen en de kwaliteit van leven van deze personen te verbeteren, om de negatieve invloed van deze personen op hun eventueel aanwezige minderjarige broers en zussen, en hun minderjarige kinderen te voorkomen, en om de slachtoffers en de omgeving van deze personen te beschermen tegen alles wat uit het criminele gedrag voortkomt.” Dat is wat de gemeente AmsterdamZie het algoritmeregister van de gemeente zelf zegt over haar “goede bedoelingen” met dit project. De Top400 richt zich op “personen die één of meer high impact delicten hebben gepleegd en personen waar ook andere zorgen om zijn, zoals verzuim”. Uit onderzoek van PILP en Fieke JansenLees hier het rapport van PILP en F. Jansen bleek echter dat bij de selectie ook mee kon wegen als kinderen in aanraking waren gekomen met de politie of als verdachte waren aangehouden tussen de 12 en 14 jaar. Dat betekent dus dat er nog geen sprake hoefde te zijn van een veroordeling van een delict. In sommige gevallen kon het zelfs meespelen dat er vaker gewisseld was van basisschool of als kinderen slachtoffer of getuige waren van huiselijk geweld. Inmiddels zijn de criteria om geselecteerd te worden strenger.

De gemeente Amsterdam heeft samen met de politie een algoritmeLees hier wat we daar eerder over schreven gebruikt, genaamd Prokid+, waarmee op basis van politiegegevens het risico bepaald werd of een kind in de toekomst het criminele pad op zou kunnen gaan. Maar liefst 125 jongeren zijn in 2016 door dit algoritme in de Top400 beland, zonder dat zij of hun ouders mochten weten hoe en waarom ze voor dit surveillanceproject waren geselecteerd. Inmiddels is het gebruik van dit algoritme stopgezet.

Het is zorg óf repressie

Het programma wordt geframed als een combinatie van zorg en repressie. De gemeente en haar partners willen kinderen door middel van begeleiding en strafmaatregelen op het ‘juiste pad’ krijgen of behouden. Maar de ervaring leert dat die twee doelstellingen op gespannen voet staan en de repressie wint steeds van de zorg. Een van de kinderenZie de film 'Moeders' in de Top400 was er getuige van hoe jongens die hij kende werden neergeschoten. Toen hij bij zijn Top400-begeleider hulp vroeg om zijn trauma’s te verwerken, kwam die hulp – ondanks beloften – nooit tot stand.

Vanaf het moment dat je in de Top400 komt, word je constant in de gaten gehouden. Met wie ga je om, hoe vaak verslaap je je wanneer je naar school moet, hoe vaak zijn je ouders thuis, wie zijn je broertjes en zusjes en moeten die ook in de gaten worden gehouden… Je groeit als kind dan op met de gedachte dat al die instanties naar je zitten te kijken, wachtend tot je een keer de fout in gaat. Wat doet dat met kinderen? Hoe kan zo’n kind nog functioneren op school? Hoe kan zo’n kind nog over een toekomst dromen?

Kinderen horen in vrijheid op te groeien. Ze hebben ruimte nodig om te ontdekken wie ze zijn en wie ze willen worden. Ze horen fouten te maken, zodat ze in oplossingen leren denken. Met vallen en opstaan leren ze welke dingen ze zelf kunnen, en wanneer ze hulp moeten vragen. Ze leren herkennen wie ze kunnen vertrouwen en bij wie ze beter uit de buurt kunnen blijven. Wie kunnen de kinderen die in de Top400 beland zijn nog vertrouwen? Wat leren ze als ze overal gevolgd worden nergens meer veilig zijn voor de doordringende en veroordelende blikken van al die volwassen professionals? Allerlei partijen gaan om tafel om het over een kind te hebben, maar het kind en zijn ouders mogen niet weten wat er over hem wordt gezegd. Een kind krijgt dus van jongs af aan al mee dat hij niet deugt, maar mag niet weten waarom.

De rechtsstaat uit evenwicht

En wat doet het met een maatschappij als een gemeente op de stoel van de politie gaat zitten, zonder daar de wettelijke taken of bevoegdheden voor te hebben? Wat doet het met gemeenschappen als ze steeds weer uit risicoprofileringsalgoritmen komen rollen als ‘verdacht’ en ze vervolgens worden bestraft alsof ze zijn veroordeeld, maar daar nooit een eerlijk proces voor hebben gekregen? Een fundamenteel uitgangspunt in onze rechtsstaat is dat iemand onschuldig is tot het tegendeel bewezen is. Maar in de Top400 worden kinderen zelfs niet met rust gelaten nadat ze zijn vrijgesproken van beschuldigingen, want de overtuiging is dat ze op een dag érgens schuldig aan zullen zijn.

Een"self-fulfilling prophecy" noemt een getroffen moederZie de film 'Moeders' dit. Wat doet dit met het vertrouwen dat er moet zijn tussen burgers en de overheid om het evenwicht in een rechtsstaat te behouden? Als een gemeente taken gaat uitvoeren zonder daar de bevoegdheden voor te hebben, hoe betrouwbaar is die gemeente dan nog? En waar moet een burger het vertrouwen vandaan halen om nog een beroep te kunnen doen op de jeugdzorg, de schuldhulpverlening, potjes voor bijzondere bijstand?

Herstel van vertrouwen begint bij erkenning van de gemaakte fouten

Vertrouwen komt te voet en gaat te paard. Als de gemeente Amsterdam iets om haar burgers geeft, moet ze haar wandelschoenen aantrekken en blarenpleisters inslaan, want er is een lange weg te gaan om het vertrouwen te herstellen. Om te beginnen moet de gemeente Amsterdam:

1. 1. erkennen dat de werkwijze van de Top400 onrechtmatig is en daarvoor publiekelijk excuses aanbieden aan de getroffen burgers;
   2. publiekelijk toezeggen dat ze in de toekomst geen heimelijke onderzoeken meer gaan doen naar jongeren waarbij gegevens worden uitgewisseld met scholen en andere organisaties. Broertjes en zusjes moeten met rust gelaten worden. Er moet gestopt worden met het gebruik van algoritmen om kinderen te profileren;
   3. alle jongeren die geraakt zijn een persoonlijke verontschuldiging aanbieden en een financiële compensatie voor de geleden materiële en immateriële schade;
   4. jongeren die geselecteerd zijn door het Prokid+ algoritme daarover op de hoogte stellen en een aanvullende schadevergoeding betalen;
   5. alle jongeren die op de lijst stonden proactief informeren over het recht op inzage in hun dossier.

Vertegenwoordigd door PILP en in samenspraak met geraakte gemeenschappen gaan we graag nog een keer in gesprek met de gemeente Amsterdam. Maar als de gemeente Amsterdam zich niet bereid toont de jongeren die voor de rest van hun leven getekend zijn tegemoet te komen: dan zien wij ons genoodzaakt tot het zetten van verdere juridische stappen.