Opinie: de toezichthouder moet vooral nu kunnen meekijken met de AIVD
De nieuwe cyberwet is zonder al te veel aandacht ingegaan. Hoe heeft het zover kunnen komen? Deze opinie verscheen 9 juli 2024 in NRC.
Hoe de nieuwe tijdelijke cyberwet van start ging, zonder dat het toezicht is geregeld
De afgelopen tien jaar is de macht van de AIVD enorm toegenomen. De geheime dienst mag steeds meer en er is steeds minder controle. Per 1 juli ging er een nieuwe - en tot nu toe de meest verreikende - wet in zonder dat het extra toezicht is geregeld. Hoe zijn we hier in hemelsnaam beland?
Het begint allemaal met de nieuwe Cyberwet die werd geïntroduceerd in 2022. Deze geeft de geheime dienst meer bevoegdheden terwijl ze minder verantwoording hoeft af te leggen. Met die wet verandert ook hoe er toezicht wordt gehouden. In plaats van dat de ene toezichthouder (de TIB) vooraf toestemming moet geven voor bepaalde operaties, gaat de andere toezichthouder (de CTIVD) tijdens de operatie meekijken. Bits of Freedom vond dat duidelijk een verzwakking van het toezicht. Elke OV-gebruiker weet dat door de poortjes heen moeten meer controle oplevert dan een conducteur op de trein. Een van de drie leden van de TIB stapte uit protest op. Maar het mocht niet baten. Minister de Jonge beloofde de CTIVD extra capaciteit voor haar extra takenLees het Kamerstuk hierover en daarmee was het een gedane zaak. Sterker nog: het toezicht zou sterker worden dan ooit.
Twee jaar later is het echter een puinhoop bij de CTIVD. Want: die extra capaciteit is er nooit gekomen. De voorzitter van de CTIVD is inmiddels opgestapt - de tweede toezichthouder dus in korte tijd - en zijn overgebleven collega's hebben aangegeven het toezicht te moeten afschalen. De oplossing van de minister? Dat de AIVD misschien wel kan bijspringenZoals Bert Hubert eerder beschreef. Bij haar eigen toezicht dus. Op zijn zachtst gezegd verontrustend.
We kunnen er weliswaar niet op vertrouwen dat het kabinet zich beheerst, maar waarom zou de AIVD dat niet zelf kunnen doen? De dienst kan haar werk (deels) neerleggen, de nieuwe bevoegdheden niet inzetten tot het toezicht is geregeld.
De bewaking van onze rechtsstatelijke principes
Het is daarbij ook een bijzonder slecht moment om zonder goed toezicht te zitten. Sinds 2017 mag het kabinet geheime opdrachten aan de AIVD verstrekken. Oud-AIVD'ers waarschuwden destijds voor de "politisering" van het inlichtingenwerkLees meer in NRC. Politieke partijen zouden de geheime diensten kunnen gebruiken voor hun eigen politieke agenda. Dat de premier die die opdrachten zou verstrekken partijloos zou zijn én de voormalig hoogste baas van de AIVD, had toen denk ik niemand kunnen voorzien. Het is te hopen, zoals oud-AIVD'er Hugo Vijver in mei jongstleden schreefLees de opinie van Hugo Vijver in NRC, 'dat Dick Schoof voldoende tegenwicht kan bieden aan de wensen van zijn politiek broodheer en coalitieleider PVV.'
Het is inderdaad te hopen dat Schoof integer handelt. Maar de premier was zelf bij achtereenvolgens de NCTV en AIVD verantwoordelijk voor grove wetsovertredingen. Denk bijvoorbeeld aan de NCTV die gemeenten bleek te hebben aangespoord om moskeeën (illegaal) te laten infiltreren. Of het jarenlang in het geniep in de gaten houden van burgers op sociale media, wat óók een illegale surveillancepraktijk is. De bewaking van onze rechtsstatelijke principes in zijn handen leggen lijkt daarmee toch enigszins een risico. Hadden we maar een toezichthouder die op het geheime werk van de dienst kon meekijken en zo nodig aan de noodrem kan trekken.
Toch kan er meer dan wensen dat het anders was en hopen op een goede afloop. We kunnen er weliswaar niet op vertrouwen dat het kabinet zich beheerst, maar waarom zou de AIVD dat niet zelf kunnen doen? De dienst kan haar werk (deels) neerleggen, de nieuwe bevoegdheden niet inzetten tot het toezicht is geregeld. Ter bescherming van de democratische legitimiteit van het inlichtingenwerk. Omdat ze gecontroleerd wíl worden, omdat dat past in een democratische rechtsstaat. De toezichthouder mag dan momenteel niet meekijken - u en ik natuurlijk nog wel.