In Brazilië wordt steeds strenger opgetreden tegen sociale mediabedrijven en hun contentmoderatiepraktijken. In augustus 2024, na een maandenlang juridisch geschil, beval het Braziliaanse hooggerechtshof dat de toegang tot X tijdelijk moest worden geblokkeerd. Het afsluiten van een hele communicatiedienst is enorm ingrijpend. Wat is er aan de hand?

Vrijheid van meningsuiting is een groot goed

De vrije toegang tot informatie is een groot goed. Niet alleen voor ieders persoonlijke ontwikkeling, maar ook voor de mate waarin een samenleving in staat is de macht te bevragen en controleren. Niet voor niets nam de Verenigde Naties in 2021 een resolutie aan waarin ze internet shutdowns veroordeelde en overheden opriep de toegang tot informatie en netneutraliteit te garanderen.

Tegelijkertijd riep ze overheden op om te zorgen voor een veilige online omgeving waarin iedereen kan deelnemen, zonder discriminatie en met aandacht voor kwetsbare groepen. "Vrije toegang" is dus niet hetzelfde als grenzeloosheid, of een omgeving vrij van regels. Om de vrijheid van de groep zo groot mogelijk te laten zijn, moet de overheid soms juist ingrijpen. Door grenzen te stellen aan wat er gezegd mag worden, of door netneutraliteit af te dwingen, bijvoorbeeld. Als de overheid ingrijpt in onze communicatie, dan moet dat gebeuren door democratische, transparante instituten en op basis van de wet.

Meer democratische controle op het publieke debat

Momenteel faciliteert een handvol mega platformen ons publieke debat en veel van onze intieme communicatie. Dat levert onacceptabele risico's op voor de vrijheid van meningsuiting. Het verdienmodel van deze partijen, namelijk het pushen van opruiende content en manipuleren van gebruikers, staat haaks op de belangen van de democratie. Ook is het onwenselijk dat de grenzen van de vrijheid van meningsuiting worden bepaald door private partijen. Tot slot maakt het gebrek aan diversiteit van aanbieders ons kwetsbaar.

Wereldwijd proberen democratieën om meer controle te krijgen op deze multinationals. Grotendeels een goede zaak, wat ons betreft. Mede vanwege hun formaat en invloed moeten we kunnen afdwingen dat zij het publieke belang dienen en niet enkel hun eigen commerciële belangen. We zijn blij dat ook in Europa het gevoel is ontstaan dat er iets moet gebeuren tegen de impact van dominante platformen op onze democratische rechtsstaat. Dat is terug te zien in grote delen van de nieuwe regels die in Europa voor deze platformen zijn gaan gelden. (Regels waar Bits of Freedom keihard voor heeft geknokt, trouwens!)

En wetgeving heeft geen waarde als die niet ook wordt gehandhaafd. Daarom zijn we óók in onze nopjes met de onderzoeken die toezichthouders als de Europese Commissie zijn gestart. Naar contentmoderatie op X, bijvoorbeeld. Maar ook heeft de Europese Commissie naar aanleiding van een klacht van ons, bepaald dat LinkedIn moet stoppen met gepersonaliseerde advertenties op basis van gevoelige persoonsgegevens.

Platformen staan niet boven de wet

Ook in Brazilië wordt steeds strenger opgetreden tegen sociale mediabedrijven en hun contentmoderatiepraktijken. In 2022 waarschuwde het hof Telegram dat als zij geen wettelijk verplichte juridische vertegenwoordiger zou aanwijzen, Telegram zou worden afgesloten. Telegram ging akkoord. In augustus 2024, na een maandenlang juridisch geschil, beval het Braziliaanse hooggerechtshof dat de toegang tot X tijdelijk moest worden geblokkeerd. De relatie tussen de rechters en het platform stond al langer onder spanning nadat X weigerde te voldoen aan een gerechtelijk bevel. De rechtbank wilde dat het platform accounts en informatie verwijderde vanwege de verspreiding van desinformatie en haat. De laatste druppel was de weigering om een juridische vertegenwoordiger in Brazilië aan te wijzen.

Het signaal is duidelijk: ook dominante platformen hebben zich aan de wet te houden. De wet negeren heeft consequenties. Dat is, in beginsel, ontzettend goed. Stel dat bekend zou zijn dat in de Albert Heijn heel veel producten te koop zijn die niet voldoen aan de wet. De winkel wuift herhaalde oproepen van de Voedsel- en Warenautoriteit om actie te ondernemen weg. Ze sluit haar klantenservice in Nederland en is niet meer bereikbaar voor vragen. Ondertussen blijven de producten in de winkels. Zouden we dan niet willen dat de winkels gesloten worden?

Tegelijkertijd is het afsluiten van een hele communicatiedienst enorm ingrijpend. Burgers verliezen, in ieder geval tijdelijk, een aanzienlijk deel van hun toegang tot informatie en journalisten hun publiek. Burgers hadden nooit in de positie gebracht moeten worden dat het afsluiten van één communicatiedienst zoveel impact heeft op de vrijheid van meningsuiting. Overheden hebben te lang toegestaan dat het publieke debat steeds vergaander werd toegeëigend en vermarkt door private bedrijven. Door het uitblijven van tijdig en effectief ingrijpen door de overheid in het afgelopen decennium, is het ingrijpen van diezelfde overheid nu heel veel complexer geworden.

De burger aan het roer

En natuurlijk kent ook het ingrijpen door overheden, rechters en toezichthouders risico's. We zijn niet wereldvreemd. Het is bijvoorbeeld ontzettend belangrijk dat platformen niet gedwongen kunnen worden de vrijheid van meningsuiting te beperken op manieren die de overheid zelf niet mag. Het moet altijd helder zijn waar de grenzen van de vrijheid van meningsuiting liggen. Die grenzen moeten duidelijk, voorspelbaar, en voor iedereen hetzelfde zijn. Beperkingen van de vrijheid van meningsuiting moeten transparant, controleerbaar en betwistbaar zijn. We geven overheden en handhavers weliswaar macht, maar de controle moet bij burgers blijven.

Strengere wetgeving en handhaving is goed, maar die zou er dus vooral toe moeten leiden dat de positie van burgers wordt versterkt. Het einddoel is niet dat X, Meta en Google en andere technologiebedrijven aan de leiband van de overheid lopen. Wat nodig is, is een divers en pluriform medialandschap waarin geen enkel bedrijf oppermachtig is, en waarin burgers voor hun informatie nooit van maar een klein groepje partijen afhankelijk is.