We kijken met trots naar wat we het afgelopen jaar samen hebben bereikt. Maar we maken ons ook zorgen. De mechanismen die ons publieke belang beschermen tegen een te machtige overheid, en tegen een te machtig bedrijfsleven, rammelen.

In een datagedreven samenleving wordt haast al ons handelen omgezet in data. Overheden besturen op basis van data en ons publieke debat is verweven met de op-tracking-gebaseerde advertentieindustrie. In zo'n samenleving zijn de grote maatschappelijke opgaven per definitie (ook) informatievraagstukken. Als je niet oppast wordt de koers bepaald door de partij met de meeste data. Afhankelijk van de informatie die over jou beschikbaar is - en hoe daarmee wordt omgegaan - word je in- of uitgesloten, omarmd of gewantrouwd.

De aanwezigheid en bescherming van het recht op privacy en communicatievrijheid zijn in zo'n samenleving bepalend. Kunnen organisaties die vechten voor positieve verandering, hun propositie ter discussie op tafel krijgen? Hoe kunnen groepen die gediscrimineerd worden zich ontworstelen aan de historische data waarin die discriminatie huist? Hoe voorkomen we dat de inzet van die data leidt tot een codificering, verhulling en herhaling van dat onrecht? Kunnen mensen informatie tot zich nemen en zich in vrijheid ontwikkelen zonder onderworpen te worden aan surveillance en heimelijke beïnvloeding?

Het contract tussen burgers en de overheid is een precaire. De overheid moet onze rechten en vrijheden beschermen. Daarmee hebben we collectief ingestemd. Daartoe hebben we ook afstand gedaan van onze vrijheden in absolute zin. Niemand is boven de wet verheven. Wanneer iemand de wet overtreedt, dienen zij daarvan de gevolgen te dragen.

Dat betekent niet dat burgers na het overhandigen van de macht buiten spel staan. Sterker nog: onze actieve deelname en bemoeienis is essentieel. Tegenmacht, in al haar vormen, verleent legitimiteit aan het handelen van de overheid. Dat betekent dat de overheid aan checks and balances gehoor moet geven. Ze moet het advies van toezichthouders opvolgen, en het werk van journalisten, activisten en NGO's faciliteren. De tegenmacht heeft een belangrijke functie in het beschermen van publieke belangen en in het scheppen en vergroten van vertrouwen in de rechtsstaat.

De filosofen Hans Achterhuis en Nico Koning omschreven in 2014 de democratie als een “vreedzaam gevecht, maar ook weer geen vriendschappelijke wedstrijd”. Zo heeft het afgelopen jaar ook zeker niet gevoeld. De mechanismen die ons publieke belang beschermen tegen een te machtige overheid, en tegen een te machtig bedrijfsleven, rammelen.

We zijn blij met de komst van de Tweede Kamer-commissie voor Digitale zaken. We hopen dat daarmee meer aandacht komt voor de oorzaken die ten grondslag liggen aan problemen rondom digitalisering. We zijn ook blij met de aandacht die er tijdens de verkiezingen en formatie is geweest voor digitalisering. We kijken met trots terug op de aandacht die we hebben weten te vragen voor onrechtmatige overheidssurveillance, voor manipulatie op platformen, en voor de risico's en kansen van het Europese AI-wetsvoorstel.

Maar we kijken ook met ongemak naar hoe de overheid haar eigen macht vergroot en haar verantwoordingsplicht verkleint. Politie, veiligheids- en inlichtingendiensten overtraden ook afgelopen jaar stelselmatig en op grote schaal de wet en werden beloond met voorstellen tot ruimere wetgeving. Toezichthouders werden genegeerd en klein gehouden, hun bevoegdheden bevraagd. Consultatieperiodes werden niet geëerd. Aan de inzet van versleuteling, een technisch middel waarmee de macht op afstand kan worden gehouden, werd ook afgelopen jaar getornd. Europese AI-regels dreigen verworven beschermingen te ondermijnen. En hoewel de overheid zegt ons publieke debat te willen beschermen, is zij terughoudend met het nemen van maatregelen die onze vrijheid van meningsuiting vergroten. Ofwel: de overheid eigent zichzelf meer macht toe, en maakt het moeilijker die macht te bevragen. Tegenmacht, in al haar vormen, staat onder druk.

We gaan 2022 dus in met een volle agenda. Gelukkig kunnen we dankzij de steun van vele donateurs ons team stap voor stap uitbreiden. Vorig jaar namen we een extra beleidsmedewerker aan en binnenkort gaan we op zoek naar een nieuwe bewegingbouwer en een technisch onderzoeker. We zijn ontzettend dankbaar voor het vertrouwen dat wordt geplaatst in Bits of Freedom. We zetten alles op alles om een zo groot mogelijk positieve impact te hebben op alle mensen in Nederland.

Het nieuwe jaar starten we verfrist, met zicht op een aantal spannende nieuwe projecten, en strijdbaar als altijd. Maar eerst staan we graag nog even stil bij de belangrijkste ontwikkelingen - en successen - uit 2021. Lees je mee?